Dlaczego Polacy żyją tak krótko? Alarmujące dane, które musisz znać!

Dlaczego mężczyźni żyją u nas statystycznie aż dziewięć lat krócej niż kobiety, podczas gdy w Europie Zachodniej ta różnica jest dużo mniejsza? Dlaczego samotność, ale też zdradzanie partnera skraca średnią długość życia? Jak to możliwe, że mieszkańcy jednej dzielnicy Warszawy (i innych wielkich miast) umierają nawet 20 lat później niż mieszkańcy innej dzielnicy (w Wilanowie mężczyźni żyją średnio ponad 82 lata, a na Pradze-Północ niecałe 66!)? Jakie są główne przyczyny przedwczesnej umieralności mężczyzn w Polsce?
Odpowiedzi na te wszystkie pytania oraz dane, które prezentujemy na kolejnych stronach mogą tobą wstrząsnąć. Czy można jakoś zmienić te alarmujące statystyki? Czy da się jeszcze tak zreformować służbę zdrowia, by sytuacja uległa poprawie?
Do księgarń właśnie trafiła książka "Zdrowie. Przewodnik Krytyki Politycznej", w której znalazły się także dwa eseje Rafała Halika, asystenta w Instytucie Zdrowia Publicznego. W galerii prezentujemy fragmenty tych tekstów.

"Bohaterem tej historii będzie osoba, która według wszelkich wskazań badań epidemiologicznych i demograficznych będzie miała najkrótsze życie spośród wszystkich Polaków - samotny, bezrobotny, otyły, palący mężczyzna zamieszkujący w niewielkim popegeerowskim miasteczku, który dla pokonania rozterek egzystencjalnych przebywa na mniejszym lub większym rauszu alkoholowym.
Aby wydłużyć mu życie, powinniśmy przekonać go, by prowadził mniej stresujący tryb życia, zapisał się do klubu fitness w pobliskim mieście, rzucił palenie oraz urozmaicił dietę świeżymi owocami z ekologicznych upraw. Niestety, człowiek ten, nawet gdyby zapalił się do tego pomysłu, zderzyłby się z murem realiów" - tymi słowami rozpoczyna się esej Rafała Halika.
Co musiałoby się stać i co trzeba zrobić, by taka osoba mogła żyć dłużej? W jaki sposób możemy wydłużyć życie przeciętnego Polaka?

Najlepiej by się stało, gdyby nasz bohater był kobietą. W Europie Zachodniej kobiety żyją średnio pięć-sześć lat dłużej niż mężczyźni, w naszym regionie zaś różnica pomiędzy oczekiwaną długością życia kobiet i mężczyzn wynosi aż dziewięć lat (na Litwie nawet ponad jedenaście). Za ten stan rzeczy odpowiada przedwczesna umieralność mężczyzn wywołana wypadkami oraz chorobami układu krążenia. Poza tym kobiety rzadziej wplątują się w nałogi oraz sprawniej radzą sobie ze stresem, a hormony chronią je przed chorobami krążeniowymi przez większość życia. To dzięki działaniu estrogenów kobiety zaczynają mieć problemy z sercem dopiero około siedemdziesiątki.
Tymczasem Polacy często doznają pierwszego zawału po czterdziestce. By nie było tak różowo, badaczka z Uniwersytetu Jagiellońskiego Grażyna Jasieńska wskazuje też na szkodliwy wpływ hormonów na zdrowie kobiet - ułatwiają one powstawanie nowotworów piersi i macicy. To właśnie te choroby przyczyniają się najbardziej do przedwczesnej umieralności kobiet w Polsce.

Zmiana płci raczej jednak nie wchodzi w grę, poszukajmy więc innego sposobu na przedłużenie życia naszego bohatera. Całkiem niezłym pomysłem jest wyciągnięcie go z bezrobocia. O tym, że jest ono czynnikiem warunkującym brak zdrowia, wiedziano już w XIX wieku, a w wieku XX ta wiedza została pogłębiona.
Przykładem są badania brytyjskiej badaczki Marianne Baxter, która na początku lat 80. zauważyła, że ryzyko chorób cywilizacyjnych - nowotworów, chorób układu krążenia oraz wypadków - jest wyższe u osób o niskich dochodach. Wykształcenie, wiedza oraz umiejętności są zatem środkiem, który może nam zagwarantować życie zarówno dłuższe, jak i pod wieloma względami przyjemniejsze.

W grupie osób z najniższym wykształceniem natężenie zgonów z powodu chorób układu krążenia oraz nowotworów jest ponaddwukrotnie wyższe niż u osób najlepiej wykształconych, a z powodu wypadków, samobójstw i zatruć - już czterokrotnie. Obecnie to głownie wypadki, urazy, zatrucia oraz samobójstwa przyczyniają się do przedwczesnej umieralności mężczyzn w Polsce.
Znając realia, nasz bohater raczej nie podniesie szybko swoich kwalifikacji, z dużym prawdopodobieństwem możemy więc przewidzieć, że wyciągnięcie go z bezrobocia bądź przysposobienie do innego zawodu będzie trudne lub wręcz niemożliwe. W tej sytuacji warto, by poszukał on partnerki lub partnera życiowego - pisze w tomie "Zdrowie. Przewodnik Krytyki Politycznej" Rafał Halik.
Co ma wspólnego z długością życia bycie w związku? Otóż, z badań wynika, że samotność nie jest najzdrowsza...

Przyjazne towarzystwo poprawia naszą witalność i wydłuża życie. Oczywiście nie chodzi tutaj o kumpli, z którymi wychodzimy na piwo raz na jakiś czas, by zapić robaka, albo psiapsiółkę, z którą wypalamy papierosa na dworze, ale o przyjacielskie, oparte na szczerości głębokie relacje.
Wiele badań psychoonkologicznych dowiodło, że odsetek osób, który przeżywa pięć lat od momentu diagnozy, jest wyższy u osób, które mają stałego partnera niż u singli. Największy błąd, jaki może popełnić mężczyzna w udanym związku, to szukanie przygód. Marianne Legato, naukowiec z Columbia University, w swojej książce "Dlaczego mężczyźni umierają pierwsi" całą winę za krótkie życie mężczyzn zrzuca na przekonanie, że bycie mężczyzną oznacza bycie impulsywnym, agresywnym abnegatem.
To dlatego mężczyźni podejmują zachowania ryzykowne i powodują trzykrotnie więcej wypadków niż kobiety, to dlatego często muszą udowadniać, że są silni i niezawodni oraz jurni, przez co w większym stopniu zarażają się chorobami przenoszonymi drogą płciową, np. AIDS i kiłą, i żółtaczkami typu B i C, które wywołują nowotwory wątroby. [...]

Badacze zdrowia publicznego podkreślają, że więzi społeczne, wzajemne zaufanie oraz instytucje społeczeństwa obywatelskiego to dla nas dodatkowy parasol ochronny. Nasi koledzy z pracy mogą szybciej i często bardziej obiektywnie zauważyć pojawiające się u nas niepokojące symptomy choroby albo życzliwie wspierać nas w rzucaniu palenia.
Sławna sąsiadka Goździkowa, która w wyobrażeniu wielu Polaków jest dilerką prochów od bólu głowy, może być też wierną koleżanką-towarzyszką porannych biegów. W zintegrowanych społecznościach o silnych więziach zdrowie i dobre samopoczucie jednostek stają się interesem publicznym. Przewrotne hasło "twoje zdrowie w twoich rękach" można przerobić na "twoje zdrowie w naszym wspólnym interesie".
Niestety, polskie społeczeństwo ma wiele problemów zarówno z budową wzajemnego zaufania, jak i tworzeniem sieci instytucji obywatelskich. Problemy te szczególnie widać na tzw. Ziemiach Odzyskanych, na których mieszka nasz fikcyjny bohater. Ziemie te zostały zasiedlone przez ludzi z rożnych części Polski dwa pokolenia wstecz. Społeczności lokalne nie zdołały się w pełni zintegrować i zbudować tożsamości.

"Przejeżdżając przez kolejne dzielnice takich miast, jak Liverpool, Warszawa czy też Londyn, możemy cofnąć się w czasie nawet o dziesiątki lat. Nie chodzi tutaj jednak o style architektoniczne lub nawet okresy historyczne, ale o oczekiwaną długość życia mieszkańców. W Londynie mężczyźni w dzielnicy Kensigton żyją średnio 85 lat. Kiedy wsiądziemy w metro i przejedziemy kilka stacji do Lewisham, średnia oczekiwana długość życia mężczyzny spadnie do 77 lat.
W Polsce mężczyźni średnio dożywają zaledwie 72 lat i żyją znacznie krócej niż londyńczycy z cieszącego się złą sławą East Endu. Jednak podróżując po Warszawie, także zmieniamy epoki. W Wilanowie mężczyźni żyją ponad 82 lata, a na Pradze-Północ niecałe 66!" - czytamy z kolei w eseju "Nierówności społeczne a wskaźniki zdrowotne" opublikowanym w tej samej książce ("Zdrowie. Przewodnik Krytyki Politycznej").

Proste tłumaczenie nierówności w oczekiwanej długości życia warszawiaków notorycznym alkoholowym upojeniem mieszkańców Pragi oraz inteligenckością Wilanowa jest jednak nieuzasadnione. Przykładowo na Żoliborzu - równie lub bardziej inteligenckim jak Wilanów - mężczyźni statystycznie żyją krócej niż 70 lat. Dlaczego tak jest?
Nie można traktować tych wyników dosłownie. Oczekiwana długość życia jest miarą statystyczną uśredniającą pewien stan faktyczny. Nie można tych faktów obrazować tak, że na przykład 50-latkowie z warszawskiej Pragi muszą być pomarszczonymi starcami, a gimnazjaliści z tej dzielnicy wyglądają jak zwyczajni 40-latkowie.
Idąc dalej tymi wyobrażeniami, mieszkańcy nieparzystej strony al. Jana Pawła II (ulica graniczna między Śródmieściem a Wolą) powinni przesiedlać się na drugą stronę ulicy, aby żyć dłużej. [...] Rozwój współczesnych miast coraz silniej uwypukla nierówności w zdrowiu. Brytyjski epidemiolog Michael Marmot zauważył, że proces narastania nierówności w zdrowiu w Wielkiej Brytanii od powojennych lat 20. następuje systematycznie bez wyraźnych zakłóceń (na przestrzeni tego okresu Wielka Brytania wielokrotnie przeformułowywała swoją politykę zdrowotną i społeczną). [...]

Mieszkańcy wsi wbrew stereotypom wcale nie cieszą się złym zdrowiem. Wprawdzie na wsi żyje się nieco krócej niż w mieście, jednak różnica ta jest powiązana przede wszystkim z wyższym poziomem wykształcenia mieszkańców miast. Najkrótszą oczekiwaną długość życia notuje się w miasteczkach poniżej 5 tys. mieszkańców, najdłużej zaś żyje się w wielkich miastach z wyjątkiem Łodzi. Warto też zwrócić uwagę na różnice między województwami.
Najdłuższe średnie trwanie życia mężczyzn rejestrowane jest w woj. małopolskim (blisko 74 lata), najkrótsze zaś w woj. łódzkim (70 lat). Należy przy tym dodać, że zróżnicowanie długości życia kobiet nie jest już tak duże jak w przypadku mężczyzn. Najdłużej żyją mieszkanki woj. podlaskiego - 82 lata, najkrócej zaś woj. łódzkiego - 79 lat. Trzeba też dodać, że międzywojewódzkie różnice w przeciętnej trwania życia mężczyzn rosną.

"Kiedy rzucimy okiem na mapę oczekiwanej długości życia Polaków, zauważymy, że kolor jaśniejszy (krótsza oczekiwana długość życia) paradoksalnie dominuje na Ziemiach Odzyskanych, a nie na zacofanej, biednej, obciążonej bezrobociem ścianie wschodniej" - pisze dalej Rafał Halik w eseju "Co sprawia, że żyjemy dłużej?" - Tłumaczy się to tym, że w rolniczych województwach wschodnich społeczności wiejskie i małomiasteczkowe są lepiej zintegrowane i mają bardziej rozwinięte wsparcie społeczne z uwagi na swój dosyć tradycyjny charakter.
To właśnie w słynącym z zachowawczości województwie podkarpackim mężczyźni żyją najdłużej w Polsce. Polki żyją najdłużej na niemniej konserwatywnym Podlasiu. Nasz bohater ma dodatkowe nieszczęście mieszkać na obszarach popegeerowskich, gdzie hurtem sprowadzano ludzi z całej Polski. Na Ziemiach Odzyskanych integrację utrudniało też straszenie powrotem tego obszaru do Niemiec. Województwa zachodnie cechują się również najwyższymi współczynnikami samobójstw w Polsce, co dodatkowo wspiera hipotezę o słabych więzach społecznych na tych terenach.

Jeśli nasz bohater mieszka w tak nieprzyjaznym miejscu, moglibyśmy mu doradzić emigrację. Akurat ten pomysł nie należy do najmądrzejszych. Emigracja nie służy dobrze naszemu zdrowiu, epidemiolodzy nawet posługują się pojęciem emmigrant/imigrant effect. Wyjazd oznacza stres związany z adaptacją do nowych warunków życiowych, problemy z integracją, poczucie wykluczenia. Emigranci w przeważającej większości muszą zacząć pracę na stanowiskach niższych, podejmują zajęcia fizyczne, często niesprzyjające zdrowiu, czego przykładem są Polacy usuwający azbest z elewacji budynków w zachodniej Europie.
Inna sprawa to gwałtowna zmiana nawyków i stylu życia. Przykładem mogą być emigranci z krajów afrykańskich i azjatyckich, którzy pierwsze, co robią, to rekompensują sobie wcześniejsze niedostatki wysokocukrową i wysokotłuszczową dietą europejską. Zjawisko to ilustruje zróżnicowanie występowania cukrzycy w populacji brytyjskiej. Na tę uwarunkowaną głownie niezdrowym stylem życia chorobę cierpi 5 proc. rdzennych Brytyjczyków i nawet do 10 proc. zamieszkujących tam Hindusów.

Podsumowując: żeby żyć zdrowo i długo, trzeba się wyzbyć nałogów, być łagodnym i życzliwym oraz pełnym empatii, trzeba też być obywatelem uczestniczącym w życiu swej społeczności. Należy nawiązywać znajomości z nowymi ludźmi, być lojalnym wobec swojego partnera. Trzeba się też kształcić, zdobywać wiedzę, umiejętności, do problemów podchodzić na chłodno i z dystansem. Jeść należy z umiarem i różnorodnie.
Nie można się nudzić, nudę najlepiej zwalczać umiarkowanym wysiłkiem na świeżym powietrzu. Używki są dozwolone, z pewnymi wyjątkami (papierosy). W ostatnich badaniach udowodniono, że kawa zawiera wiele substancji antyrakowych i zapobiega cukrzycy, alkohol w umiarkowanych ilościach chroni przed zawałami. No i najważniejsze na koniec: indywidualne starania o długowieczność nigdy nie będą oderwane od otoczenia i społeczeństwa.

"Epidemiolodzy wskazują, że nierówności w zdrowiu zaczynają się już w momencie urodzenia, a z czasem tylko się pogłębiają. Na szczęście można temu zaradzić dzięki edukacji zdrowotnej" - pisze ekspert z Instytutu Zdrowia Publicznego w ostatnich akapitach eseju "Nierówności społeczne a wskaźniki zdrowotne". I nieco dalej:
"W Polsce nierówności w zdrowiu są niestety większe, niż się to powszechnie wydaje. Polska zajmuje jedno z wyższych miejsc w Europie pod względem odsetka populacji zagrożonego ubóstwem (27,8 proc. ludności). Jesteśmy również jednym z najbardziej zróżnicowanych dochodowo krajów Unii Europejskiej. Jeśli nic z tym nie zrobimy, te nierówności będą wzrastać. Z tego powodu musimy najpierw lepiej poznać polskie nierówności w zdrowiu, a następnie działać. Bez precyzyjnej diagnozy nierówności w zdrowiu nie wypiszemy żadnej recepty.

Czego potrzeba, żebyśmy wszyscy żyli zdrowiej i dłużej? Nowszych leków? Biotechnologii? Genetyki? Też, ale nasze zdrowie nie jest sprawą czysto techniczną. Ani czysto indywidualną. Zależy bowiem od wielu czynników, takich jak płeć, rasa, klasa, miejsce zamieszkania czy stan środowiska - i od poziomu społecznych nierówności.
Autorzy tomu "Zdrowiu. Przewodniku Krytyki Politycznej" opisują, jak działa system ochrony zdrowia w Polsce i jak należałoby go naprawić. Odsłaniają jego ciemne strony - komercjalizację, ideologiczne ograniczenia i korupcję. Przyglądają się mu z punktu widzenia pacjenta. Zaglądają wreszcie w przyszłość, w stronę medycyny spersonalizowanej. Wśród autorów m.in.: Marek Balicki, Edwin Bendyk, Weronika Chańska, Kinga Dunin, Stanisława Golinowska, Rafał Halik, Paulina Polak, Jacek Żakowski.
W galerii wykorzystano fragmenty dwóch esejów Rafała Halika opublikowanych w tomie "Zdrowie. Przewodnik Krytyki Politycznej". Oprac. GW, WP.PL.