Niewygodny świadek największej kradzieży nazistów?

Na zdjęciu obok - "Portret młodzieńca" - uważane za najcenniejsze dzieło polskich muzeów, które zaginęło w czasie II wojny światowej. Obraz ten w pierwszych latach XIX wieku został zakupiony przez rodzinę Czartoryskich i wszedł w skład ich zbiorów, a następnie znajdował się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Zaginął w 1945 i do dziś nie został odnaleziony. Nie wiadomo, czy został zniszczony, czy może ocalał i znajduje się ukryty w prywatnej kolekcji...

Materiał na podstawie książki: "* Zaginiony Rafael. Kulisy największej kradzieży nazistów*"

Do śmiertelnego wypadku samochodowego doszło 15 sierpnia 1955 roku. Jego ofiarą był dr Wilhelm Ernst von Palézieux, szwajcarski architekt, który w czasie wojny pełnił funkcję doradcy Generalnego Gubernatora do spraw sztuki. Do jego obowiązków należały: wystrój wnętrz apartamentów i rezydencji Hansa Franka, opieka nad zbiorami muzealnymi przejętymi na terenie okupowanej Polski i wreszcie nadzór nad wywiezieniem cennych zabytków z Krakowa na Dolny Śląsk.

Ze względu na ten okres swojej kariery zawodowej, Palézieux spędził kilka powojennych lat w polskich więzieniach i obozach pracy. Wyrok w jego sprawie zapadł w 1948 roku. Sędziowie orzekli, że jest winien udziału w grabieży i wywiezieniu polskich zabytków z kraju.

Nie wzięto pod uwagę pozytywnych opinii polskich historyków i muzealników, którzy mieli okazję zetknąć się w czasie wojny z Palézieux. Nie wykorzystano również jego wiedzy do gruntownego przeanalizowania losów dzieł sztuki ewakuowanych przez władze Generalnego Gubernatorstwa na Dolny Śląsk. Karę pięciu lat pozbawienia wolności odbywał w areszcie w Kłodzku i Krakowie, a później w obozach pracy w Warszawie i Jelczu. W styczniu 1953 roku wrócił do Szwajcarii, ale nie mógł pogodzić się z zarzutami o udział w rabunku polskich zabytków.

Rok później zgłosiły się do niego osoby, które w imieniu rodzin Czartoryskich i Zamoyskich prowadziły poszukiwania dzieł sztuki zaginionych w czasie wojny - w tym antycznej kolekcji z Gołuchowa i Portretu młodzieńca ze zbiorów Muzeum XX. Czartoryskich z Krakowa. Palézieux był gotowy na to spotkanie. Chciał oczyścić się z zarzutów postawionych mu przez polski wymiar sprawiedliwości.

Rodzina Czartoryskich starała się nawiązać kontakt z Palézieux przy pomocy prawników i domu aukcyjnego Wildenstein&Company. Firma ta zaangażowała się w poszukiwania zaginionych zbiorów ze względów biznesowych. Portret młodzieńca chciało bowiem kupić, za jej pośrednictwem, Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Trudna sytuacja finansowa wynikająca z nacjonalizacji majątków zmusiła Czartoryskich i Zamoyskich (podobnie jak i inne rody) do wyprzedaży pamiątek rodzinnych - w tym dzieł sztuki. Z tego powodu arystokraci podjęli współpracę z Wildenstein And Company. Poszukiwania prowadzone przez dom aukcyjny nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów.

W tej sytuacji prawnicy reprezentujący interesy Czartoryskich i Zamoyskich zaproponowali zaangażowanie do współpracy historyka sztuki dr. Siegfrieda Rühle. Nie była to osoba właściwa do poszukiwań zaginionych zbiorów. W czasie wojny pełnił on funkcję dyrektora poznańskiego Kaiser-Friedrich Museum i sam doprowadził do przejęcia dużej części kolekcji gołuchowskiej oraz wywiezienia do Niemiec wielu dzieł sztuki. Rühle znał jednak wielu cennych informatorów. Bardzo szybko ustalił miejsce zamieszkania kluczowych osób z otoczenia Hansa Franka. Skontaktował się m.in. z sekretarką gubernatora Heleną Kraffczyk. To ona pomogła mu zdobyć adres Wilhelma Palézieux, o którym wiedziała, że opuścił polskie więzienie. Rühle poinformował o tym "sukcesie" prawnika reprezentującego rodzinę Zamoyskich.

"Kraffczyk poradziła mi, by najpierw umówić się z nim (Palézieux) na spotkanie i nie być natarczywym, bo gdy nie będzie miał ochoty na rozmowę, to nie będzie się chciał ani spotkać, ani też nic mówić. Muszę zatem przełożyć jeszcze wyjazd do Palézieux, zanim nie otrzymam jego dokładnego adresu i listem poleconym ustalę termin rozmowy. Nie ma żadnego sensu jechać tam, by powrócić, niczego nie załatwiając" - informował Rühle.

Rühle nie spotkał się jednak z Palézieux. Rodzina Zamoyskich nie była zadowolona ze współpracy z historykiem sztuki. Reprezentujący jej interesy Stefan Zamoyski postanowił więc osobiście skontaktować się ze szwajcarskim architektem i zaproponować spotkanie. Wszystko wskazywało, że dojdzie do niego w Paryżu pod koniec lata 1955 roku. Palézieux wyraził zgodę na tę rozmowę, mając nadzieję, że pozwoli mu ona na przedstawienie własnej wersji wydarzeń związanych z zaginięciem zbiorów ewakuowanych na Dolny Śląsk. Niestety, wypadek samochodowy, do jakiego doszło kilka tygodni przed spotkaniem, uniemożliwił znalezienie odpowiedzi na wiele pytań dotyczących losu bezcennego obrazu.

Dziś można jedynie spekulować na temat tego, czy wydarzenie z 15 sierpnia 1955 roku było nieszczęśliwym wypadkiem, czy może ktoś postanowił zamknąć usta ważnemu świadkowi. Z całą pewnością Palézieux posiadał istotne informacje na temat zaginionych zabytków. Pięć lat, które spędził w polskim więzieniu, dało mu również wystarczającą ilość czasu na przeanalizowanie wydarzeń, które doprowadziły do zaginięcia m.in. Portretu młodzieńca i wytypowanie sprawców kradzieży. Jego śmierć poważnie utrudniła dalsze poszukiwania.

Jak zakończyły się wieloletnie poszukiwania Portretu młodzieńca, jak wyglądały ich nieznane dotąd kulisy, gdzie prowadzą tropy po zaginionym obrazie? Odpowiedź na te i wiele innych pasjonujących pytań Czytelnicy znajdą w najnowszej książce Roberta Kudelskiego pt. "* Zaginiony Rafael. Kulisy największej kradzieży nazistów*".

J. Robert Kudelski