Polska dyskusja o Wieku Żydów Slezkine'a

Książka Yurija Slezkine'a Wiek Żydów , która po publikacji w USA w 2004 roku wywołała tam wielką dyskusję, przez polskich znawców tematu oceniana jest jako mało odkrywcza.

Podczas poniedziałkowej promocji krytycy, m.in. Konstanty Gebert i Krzysztof Teodor Toeplitz , zarzucili autorowi poważne błędy metodologiczne.

W historii XX wieku Żydzi odegrali rolę wyjątkową – to główna teza książki Slezkine'a , profesora Uniwersytetu Kalifornijskiego. Autor Wieku Żydów koncentruje się na przełomie wieków XIX i XX, epoce, gdy kształtowało się nowoczesne społeczeństwo. Uważa, że właśnie Żydzi, z racji zajmowanego w społeczeństwie miejsca, byli szczególnie predestynowani do sukcesów u progu technologiczno-modernistycznej rewolucji XX wieku.

Slezkine wprowadza podział na warstwy społeczne „apollińskie” i „merkuriańskie”. To ci, którym patronuje Apollo, tworzą trzon społeczeństwa jako rolnicy czy żołnierze. Przedstawiciele warstw merkuriańskich pośredniczą pomiędzy „apollińczykami” jako kupcy, lichwiarze, bankierzy. W Europie przełomu XIX i XX wieku „merkuriańczykami” byli Żydzi.
– Taki podział jest, najdelikatniej mówiąc, bardzo arbitralny – ocenił Konstanty Gebert podczas poniedziałkowej promocji.

Zdaniem Slezkine'a , proces tworzenia się społeczeństwa nowoczesnego premiował cechy „merkuriańskie”, przydatne w wolnych zawodach, stąd ogromny wzrost znaczenia Żydów na tle innych grup społecznych na przełomie wieków, zarówno w kapitalistycznych elitach, jak i w ruchach rewolucyjnych. Konkurencja między „apollińczykami” a „merkurianami” w procesie tworzenia się nowoczesnego społeczeństwa doprowadziła, zdaniem Slezkine'a , do wybuchów niechęci wobec Żydów w Europie pierwszej połowy XX wieku.

– Slezkine prezentuje oszałamiającą erudycję, ale lubi naginać fakty do swoich teorii. Np. w kapitalizmie widzi wielki triumf Żydów i cech żydowskich. Problem zaangażowanych w tworzenie kapitalizmu anglosaskich protestantów zbywa klasyfikując ich jako Żydów, ponieważ, jego zdaniem, „mieli cechy żydowskie”. Poza tym – jak można pisać o „wieku Żydów” nieomal nie poruszając tematu Zagłady? – zauważył Toeplitz .

Przy wszystkich popełnionych przez Slezkine'a uogólnieniach i nieścisłościach, zebrani na poniedziałkowej dyskusji krytycy zgodzili się, że część książki opisująca losy Żydów w rewolucyjnej Rosji należy do najciekawszych ujęć tego tematu. Slezkine pokazuje, jak rosyjscy Żydzi skorzystali na rewolucji i dlaczego ich nadzieje z nią związane od początku skazane były na upadek.

* Yuri Slezkine wykłada historię Rosji na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley.* Wiek Żydów opublikowało wydawnictwo Nadir.