Polski skandalista i komunista rozstrzelany przez stalinowskich katów. 75 lat temu zginął Bruno Jasieński

Słynny skandalista, prowokator i buntownik, którego oskarżano o propagowanie pornografii, szokowanie czytelników oraz... nawoływanie do spalenia Paryża, za co został wydalony z Francji. Miłośnik kobiet, nocnych lokali i drogich alkoholi, który jednocześnie pozostawał fanatycznym komunistą i agitatorem politycznym. Na stałe osiadł w Związku Radzieckim, ale za swój ideowy wybór zapłacił najwyższą cenę.
Dokładnie 75 lat temu - 17 września 1938 roku - zginął Bruno Jasieński , wybitny pisarz, współtwórca polskiego futuryzmu, autor m.in. tomu wierszy "But w butonierce" i poematu "Słowo o Jakubie Szeli". Został rozstrzelany i pochowany w bezimiennej mogile pod Moskwą.
Dlaczego stalinowscy kaci zamordowali Brunona Jasieńskiego ? Dlaczego jeszcze do niedawna okoliczności jego śmierci były nieznane? Co w 1992 roku odkryto w moskiewskich archiwach KGB?Za co Jasieński chciał spalić Paryż? Czy nie widział sprzeczności między swoim gorliwym komunizmem a "burżujskimi" rozrywkami, którym z upodobaniem się oddawał? Odpowiedzi na kolejnych stronach galerii.

Bruno Jasieński to postać niejednoznaczna. Nawet kwestia nazwiska jest w jego przypadku bardzo skomplikowana.
Urodził się 1 lipca 1901 roku, jako Wiktor Szyman, syn Jakuba Zysmana, żydowskiego lekarza z Klimontowa. W wieku siedmiu lat został usynowiony przez Iwana Jasieńskiego. W wieku 19 lat Wiktor Jasieński, poeta futurystyczny, zaczął podpisywać swoje wiersze przybranym imieniem Bruno.
W czasie pierwszej wojny światowej Jakub Zysman został wcielony do rosyjskiej armii, a Eufemia Zysmanowa (na zdj.) wyjechała z dziećmi do Rosji, gdzie w maju 1918 roku przyszły poeta ukończył 8-klasową Szkołę Polską w Moskwie. W Rosji zachwycił się futuryzmem Igora Siewierianina.

W 1918 (uzyskawszy srebrny medal na egzaminie maturalnym) wrócił do Polski i podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako student Jasieński zaangażował się w tworzenie ruchu futurystów, współpracował ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim.
13 marca 1920 założyli Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką zwany Katarynki. Zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem, Anatolem Sternem. Pierwsze wiersze opublikował w krakowskim piśmie "Formiści" w kwietniu 1920.

Jasieński świadomie kształtował swój obraz, wykorzystując przy tym swoje perwersyjne poczucie humoru. Celowo udawał, że nie wymawia "r", żeby jego słowa brzmiały "bahdziej ahystokhatycznie". Nosił też monokl z nieoptycznym szkiełkiem.
Debiutancki tomik wierszy "But w butonierce" (1921) zadedykował sobie samemu, w uznaniu swego geniuszu. "Nogi Izoldy Morgan" (1923) to groteskowa nowela o mężczyźnie zakochanym w nogach pewnej kobiety (nogi odcina tramwaj, mężczyzna może więc zabrać je z kostnicy i żyć z nimi długo i szczęśliwie).
W poemacie "Słowie o Jakubie Szeli" (1926) Jasieński opisał rabację galicyjską i losy tytułowego chłopskiego powstańca.

Jego najbardziej znana powieść - "Palę Paryż" (1929) - opisuje zagładę wielkiego miasta, w którym sfrustrowany bezrobotny wywołuje epidemię dżumy.
Jasieński planował powieść o upadku burżuazyjnego miasta jeszcze w Polsce, ale dopiero w czasie emigracji w Paryżu (1925), po lekturze noweli "Palę Moskwę" Paula Moranda, zdecydował się na napisanie odpowiedzi na ten "antyproletariacki paszkwil". Swoje dzieło, w którym postulował "spalenie" burżuazyjnego Paryża, publikował w odcinkach na łamach socjalistycznego dziennika "L'Humanite".
Jak łatwo odgadnąć, powieść wywołała ogromny skandal.

Pod redakcją gazety odbywały się demonstracje mieszkańców Paryża, którzy żądali wyrzucenia Jasieńskiego z Francji. Pomimo protestów, w dzienniku publikowano kolejne odcinki powieści, a następnie ukazała się również w wersji książkowej nakładem Flammariona.
Oczywiście, dzięki skandalowi "Palę Paryż" szybko zyskał międzynarodową popularność. Tylko w Związku Radzieckim tłumaczenie opublikowano w nakładzie 140 tys. egzemplarzy (dodruk: 220 tys.). Powieść wydrukowano również m.in. w Niemczech i w Polsce (Towarzystwo Wydawnicze "Rój", 1929).
Ostatecznie Jasieńskiego wyrzucono z Francji w 1929 roku. Dodajmy, że ponowne francuskie wydanie "Palę Paryż" ukazało się dopiero w... 2003 roku! Co takiego napisał Jasieński w swojej skandalicznej powieści?

Zwolniony z fabryki Pierre traci względy swej narzeczonej, nie może zafundować jej nowych pantofelków i ląduje na bruku. W malignie głodu i zazdrości napada na przypadkowego mieszczucha i trafia do więzienia. Po odsiadce postanawia zemścić się na całym mieście za swoją niedolę. Wykrada więc próbówki z bakcylem dżumy i zatruwa wodociągi.
W dniu święta Wielkiej Rewolucji w Paryżu wybucha epidemia. Miasto otoczone kordonem wojsk wymiera w zastraszającym tempie...
Po sześciu tygodniach zaraza zabija ostatniego paryżanina. Jedyną grupą, która przeżyła, są więźniowie, nieświadomi tego, co działo się poza murami. Więźniowie okazują się robotnikami aresztowanymi wcześniej za rozruchy społeczne. Po wyjściu na wolność organizują w mieście struktury komunistycznego państwa i rozpoczynają we Francji rewolucję proletariacką.

Jasieński świadomie drażnił i prowokował. Na przykład w jednodniówce futurystów "mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća" apelował: "Tszeba otwożyć naośćeż wszystkie dżwi i okna, nieh wywieje ten swąd piwnic i kośćelnego kadźidła, kturym od dźecka uczyli was oddyhać. Zaopatszeńi w gigantyczne respiratory idźemy wam na spotkańe. Ogłaszamy za St. Bżozowskim wielką wypszedaż staryh rupieći. Spszedaje śę za puł darmo stare tradycje, kategorje, pszyzwyczajenia, malowanki i fetysze. (...)
Będziemy zwoźić taczkami z placuw, skweruw i ulic mumie mickiwiczuw i słowackih. (...) Odżucamy parasole, kapelusze, meloniki, będźiemy hodzić z otwartą głową. Tszeba, żeby każdy jaknajbardziej się opalił. Gdyby Sejm polski obradował na powietszu, napewno mielibyśmy o wiele słoneczniejszą konstytucję".

Miłośnik kobiet, mody, nocnych lokali i drogich alkoholi, bywalec paryskich kabaretów łączył te upodobania z fanatycznym komunizmem. Mógł pozostać w Paryżu, gdzie od 1925 roku pracował jako korespondent polskich gazet: lwowskiego "Wieku Nowego", "Kuriera Lwowskiego" "Gazety Porannej", wybrał jednak Moskwę, do której przyjechał w 1929 roku i bardzo aktywnie włączył się w tamtejsze życie literackie i polityczne.
"Zmowa obojętnych" napisana w 1930 roku w Moskwie opatrzona jest często cytowanym mottem: "Nie lękaj się wrogów, w najgorszym razie mogą cię zabić. Nie lękaj się przyjaciół, w najgorszym razie mogą cię zdradzić. Lękaj się obojętnych, bo za ich milczącą zgodą mord i zdrada istnieją na świecie".

"Zmowa obojętnych" to powieść z jednej strony dość konsekwentnie trzymająca się konwencji socrealizmu, z drugiej - to właśnie komunista, który wszędzie wokół siebie demaskuje spiski i zdradę, okazuje się zdrajcą.
Jasieński nie dokończył tej powieści , gdyż sam padł ofiarą mechanizmu, który tak dokładnie w niej opisywał. W okresie Wielkiej Czystki w maju 1937 został aresztowany i skazany na karę śmierci przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR za "polski nacjonalizm".

Okoliczności śmierci Jasieńskiego były nieznane do 1992 roku. Powszechnie sądzono, że został skazany na 15 lat pobytu w obozie pracy, zesłany na Syberię i zmarł w łagrach sowieckich. Tę legendę utrwalała relacja Aleksandra Wata oraz piosenka Jacka Kaczmarskiego.
Krzysztof Jaworski, autor książki "Dandys. Słowo o Brunonie Jasieńskim", odnalazł jednak w moskiewskich archiwach dokumenty, z których jednoznacznie wynika, że Jasieński został rozstrzelany 17 września 1938 i pochowany w bezimiennej mogile w Butowie pod Moskwą.
Wiadomość o aresztowaniu i śmierci grożącej Jasieńskiemu wzbudziła w Polsce sarkastyczne reakcje. Komentator "Kuriera Wileńskiego" w 1937 roku na wieść o aresztowaniu pisarza pisał: "Raj sowiecki to nie jest paryska kawiarnia, gdzie bezkarnie można sobie chichotać z wszystkiego".

W 2009 roku władze Klimotowa (Świętokrzyskie) otrzymały pismo z Instytutu Pamięci Narodowej, w którym domagano się zmiany nazwy miejscowej ulicy im. Bruno Jasieńskiego. W liście, podpisanym przez zastępcę prezesa IPN Franciszka Gryciuka, podkreślano, że nadawanie ulicy takiego patrona jest "formą gloryfikacji wymierzonej w niepodległość Polski polityki Józefa Stalina, zbrodniczej ideologii komunistycznej oraz jej reprezentantów".
Ulica urodzonego w Klimontowie Jasieńskiego prowadzi w miasteczku do budynku dawnego klasztoru. Kiedyś znajdowała się przy niej szkoła imienia twórcy. Krzyżuje się z nią ulicą Jana Zysmana - ojca Brunona - przy której stoi rodzinny dom Jasieńskiego.
Ostatecznie ówczesny prezes IPN Janusz Kurtyka przeprosił władze Klimontowa za wcześniejsze pismo uznając, że dokument był "błędem pracowników", a "Bruno Jasieński był ważną postacią polskiej kultury, wobec czego uhonorowanie imieniem poety nazwy ulicy jest uzasadnione".

Opowieść o życiu i twórczości Brunona Jasieńskiego (1901-1938), jednego z najsłynniejszych polskich futurystów, głośnego skandalisty i literackiego buntownika dwudziestolecia międzywojennego, autora bulwersującej swego czasu rząd francuski powieści pod tytułem "Palę Paryż", wreszcie agitatora politycznego i komunisty.
Biografia porządkuje fakty i ujawnia nieznane dotąd informacje z obrosłego w legendę życia twórcy "Balu manekinów". Oparta została na niepublikowanych wcześniej materiałach pochodzących z archiwów KGB, w których skryta była przez długi czas prawda o tragicznej śmierci poety. Książka uwzględnia również tajne do niedawna dokumenty z archiwów paryskich (raporty policyjne, korespondencję ministerialną). Opowieść ilustrują także unikatowe fotografie Jasieńskiego (zwłaszcza z okresu pobytu w ZSRR).
Dzięki bogatemu materiałowi badawczemu można po raz pierwszy rozstrzygnąć wiele spornych kwestii związanych z artystyczną działalnością Jasieńskiego w Polsce, Francji i Rosji, a także lepiej zrozumieć polityczne wybory, których dokonał ten kontrowersyjny, lecz nadal budzący żywe emocje wśród czytelników pisarz.

Sprawdź cenę tej książki na Allegro!

Oprac. GW, WP.PL, na podst. PAP oraz innych źródeł.