20 najlepszych książek 2012 roku - literatura polska

* O których powieściach i zbiorach opowiadań mówiono i pisano w 2012 najczęściej? Którymi zajmowano się mniej, choć zdecydowanie zasłużyły sobie na większy rozgłos? Które z wydanych w tym roku książek polskich autorów były najciekawsze, a które najpopularniejsze? Spośród tysięcy tegorocznych premier dziennikarze Wirtualnej Polski wybrali 20 zasługujących na największą uwagę. 20 tytułów, które sprowokowały nas do najbardziej burzliwych dyskusji. 20 tytułów, które nas najbardziej poruszyły.* Od literatury popularnej do książek niesłusznie przegapionych przez krytyków i czytelników. Od powieści poważnych do rozbrajająco zabawnych.
Polecamy także nasze obszerne zestawienia najlepszych książek 2012 roku w kategoriach: literatura piękna obcojęzyczna oraz literatura faktu (reportaż, biografie, eseje, książki historyczne, popularnonaukowe i inne) .
Czytaj także: Czytaj też: Co będziemy czytać w 2013 roku? 25 najważniejszych premier roku!

"Powieściowy debiut Jarosława Kamińskiego, dotychczas poety, scenarzysty i dramaturga, to spektakularny popis słowa i myśli. "Rozwiązła" stanowi syntezę wiedzy, wyobraźni i niekwestionowanego talentu. Fikcja swobodnie przeplata się z realiami, wymysły skutecznie pozorują prawdę. W treść swojej opowieści Kamiński nienachalnie wtrąca wątki religijne, filozoficzne i historyczne" - pisze Agata Gadzinowska (WP.PL).
Za jedną z najlepszych książek roku uważa "Rozwiązłą" także Grzegorz Wysocki (WP.PL): "Powieść niesamowicie zmysłowa i pełna emocji, bezpretensjonalna i świetnie napisana. Nie jest to - wbrew tytułowi i okładce - powieść pornograficzna, choć nie brakuje w niej ostrych scen erotycznych. Zamiast więc czytać kolejne tomy "50 twarzy Greya", sięgnijcie po debiut Kamińskiego".
Dobiegająca czterdziestki Zofia Rogala, pracująca w filmie i reklamie wizażystka, atrakcyjna kobieta "po przejściach", nawiązuje romans z młodszym o osiemnaście lat Adamem Zarembą, studentem warszawskiej ASP. Decydują się zamieszkać razem, jednak Adam ukrywa swój związek przed rodziną...

Zdaniem wielu krytyków i czytelników - najlepsza i najważniejsza polska powieść tego roku. Spośród dziennikarzy i recenzentów Wirtualnej Polski Wojciech Sosnowski uważa "Morfinę" za arcydzieło najnowszej literatury polskiej.
Awanturnicza powieść o człowieku, który urodził się w złych dla siebie czasach i z artysty uzależnionego od morfiny przemienił się w demonicznego, nieodpowiedzialnego konspiratora, męża, kochanka... Nie mógł mu zaufać nikt.
Konstanty Willemann jest synem niemieckiego arystokraty i spolonizowanej Ślązaczki. Ma za sobą kampanię wrześniową 1939 roku, jest podporucznikiem, oficerem rezerwy Wojska Polskiego, wojsko jednak go nie interesuje. Gdy tylko nadarza się okazja, korzystając z chaosu, nie rejestruje się jako wojskowy i zaczyna ukrywać w Warszawie. Przechodzi rodzaj choroby psychicznej, słyszy głosy wewnętrzne.

"U Pilcha co serce podyktuje, to pióro (a raczej edytor tekstu) zapisze, choćby to miało publiczność kłuć w oczy. I ta szczerość, obok błyskotliwości i płynności narracji, należy do zalet, dzięki którym od "Dziennika" niełatwo się oderwać" - pisze Dorota Tukaj (WP.PL).
Jeden z najwybitniejszych i najpoczytniejszych współczesnych pisarzy polskich ujawnił pełny zapis swojego dziennika, który prowadził przez ostatnie lata. To nie zapiski z błahej codzienności, nie spis chorób i dolegliwości (choć znajdziemy zapis z poczekalni do neurologa), nie zestawienia wyróżnień i odznaczeń.
"Dziennik" Pilcha czyta się jak jego powieści. To narracja, w której znajdziemy Adama Małysza i lekturę Biblii, "Avatara" i Joyce'a, matkę i ojca, Kraków i Warszawę, katolików i ewangelików, w końcu, rzecz jasna, piłkę nożną. Jak zwykle u Pilcha - świeże, zadziorne i odważne spojrzenie na świat, ironia, dystans ale i gorące, bezkompromisowe zaangażowanie, kwestie dnia dzisiejszego i kwestie ostateczne.

"Misterna konstrukcja tej kameralnej powieści, precyzja, z jaką rozrzucone zostały w treści subtelne wskazówki, mające naprowadzić odbiorcę na odpowiedzi, wymaga naprawdę uważnego obcowania z tekstem. Jest to o tyle paradoksalne, że za pierwszym razem po prostu się go pochłania, dając się porwać nastrojowi, uwieść językowi, opleść tajemnicom" - zachwyca się Agnieszka Chojnowska (WP.PL):
"Dlatego, o ile macie ochotę na niezwykłe literackie doświadczenie, a nie kolejny fantastyczny szablon, to po zapoznaniu się z "Czarnem" będziecie zaskoczeni, ale też niewątpliwie usatysfakcjonowani. Moim zdaniem jest to najlepsza powieść w dorobku Anny Kańtoch i jedna z najlepszych, jakie dane mi było przeczytać w ostatnich latach".
Wśród najlepszych książek tego roku "Czarne" wymienia także Marcin Mroziuk (WP.PL): "Annie Kańtoch udało się znakomicie połączyć elementy charakterystyczne dla powieści obyczajowej z intrygującym wątkiem fantastycznym, dzięki czemu powstało dzieło nie tylko oryginalne, ale i skłaniające do refleksji. "Czarne" to po prostu znakomita propozycja dla wielbicieli ambitnej literatury, którzy są otwarci na nowe doznania artystyczne".

"Każda nowa książka Mariusza Sieniewicza, autora m.in. "Żydówek nie obsługujemy" oraz "Miasta szklanych słoni", to prawdziwe wydarzenie literackie, a jednocześnie błyskotliwa próba beletryzowanej publicystyki, z pomocą której pisarz zabiera głos w najważniejszych sporach współczesności. Nie inaczej jest i tym razem" - pisze Grzegorz Wysocki (WP.PL).
Emi dobiega czterdziestki i jest singielką uwikłaną w żenujące związki z mężczyznami. Cierpi na narkolepsję - kilka razy dziennie zapada w sen i śni swoje samobójstwo. Pewnego dnia w pracy zjawia się tajemnicza Białorusinka i oznajmia, że jest siostrą Emi, jednocześnie kategorycznie domaga się, żeby załatwić jej jakieś "ciacho" na wieczór. Chcąc, nie chcąc, Emi zabiera nieznajomą w podróż przez miasto w poszukiwaniu mężczyzny.
Podróż zmienia się jednak w kobiecą odyseję, ponieważ co mężczyzna, to porażka. Potomkowie Adama gonią w piętkę i cichnie pieśń o ich wielkości. O ile Śpiące Królewny, takie jak Emi, wciąż jeszcze istnieją, to po rycerzach nie został nawet ślad... "Spowiedź Śpiącej Królewny" to gorzko-zabawna opowieść o jednym dniu z życia współczesnej kobiety, zmagającej się z terrorem płci, piękna i czasu. To rozliczenie z wizerunkiem mężczyzny, który istnieje dzisiaj w trzech odmianach: depresyjnego kastrata, patriotycznego fanatyka i ogarniętego obsesją na własnym punkcie narcyza.

Debiutancka powieść krakowskiej autorki o doskonałym słuchu językowym, wyrazistym stylu i znakomitym warsztacie pisarskim.
Opowieść, poprowadzona od czasów wojny po współczesność, o polskiej rodzinie jakich wiele: wprawdzie nie patologicznej, ale nie dającej szczęścia i poczucia bezpieczeństwa, w której małżeństwo to więzienie o zaostrzonym rygorze, a dom rodzinny to codzienny teatr absurdu, wrzasków, modłów i kotletów schabowych.
Świetnie podpatrzona polska codzienność, opisana w niecodzienny sposób w sugestywnych, zaskakujących scenach - obrazach, które składają się w historię dorastania i sposobów na obronę przed światem.

Drugi tom "Dziennika" Sławomira Mrożka obejmuje lata 1970-1979. Pisarz przebywa w tym czasie na emigracji - podróżuje po Europie, zwiedza Stany Zjednoczone, po raz pierwszy też odwiedza Amerykę Południową. Z pewnością wielu czytelników będzie zaskoczonych obrazem pisarza, jaki wyłania się z kart tej książki. Mrożek z niespotykaną szczerością pisze o swych grzechach, kompleksach i nocach spędzonych w towarzystwie butelek wina lub whisky. Z dystansu patrzy na sprawy polskie, najczęściej krytykuje i wyśmiewa, ale i przeżywa momenty uniesienia, jak wtedy, gdy papieżem zostaje Karol Wojtyła.
Prywatne zapiski pomagają także zajrzeć w prywatny świat dramaturga - dzięki Dziennikowi z lat 70-tych odkrywamy Mrożka-kochanka, który tak samo często porzucał, jak i był porzucany. W końcu "Dziennik" to kopalnia wiedzy o genezie jego dzieł - właśnie wtedy powstaje słynna sztuka "Emigranci" - Mrożek obszernie analizuje książki, które czyta, spiera się ze znanymi pisarzami i filozofami.

Brawurowy pamflet na współczesność. Razem z głównym bohaterem, pięćdziesięcioletnim komiwojażerem, możemy popastwić się nad wszystkim, co na co dzień doprowadza nas do szału - pasażerami PKP, smrodem na klatce schodowej, szkoleniami integracyjnymi i modną młodzieżą w kawiarniach.
Piotr sączy jad nienawiści i bezlitośnie obnaża słabostki i śmieszności współczesnego Polaka. Tworzy pełnokrwiste i przeraźliwie wierne portrety toksycznych rodziców, pazernej byłej żony, żałosnych nuworyszy, miłośników kebabów i korporacyjnych wymoczków. Przeszywające spojrzenie szydercy zdziera pancerz hipokryzji, który ma osłaniać resztki godności i uchronić przed zranieniem. Wszyscy są niespełnieni, nieudolnie skrywający życiowe rozczarowania, zawistni i śmiertelnie przerażeni wizją samotności.
Jest to obraz zniekształcony, karykaturalny i nieodparcie śmieszny. Trociny to prozatorski majstersztyk - znakomita, cyniczna i błyskotliwa rozrywka na najwyższym poziomie, nie tylko dla socjopatów. Ku przestrodze...

"W jednym z wywiadów Joanna Bator przyznała, że Alicja Tabor stanowi w pewnym sensie jej alter ego (anagram nazwiska nie jest przypadkowy). Obie kobiety znajdują ukojenie w ruchu i słowach. [...] Joannę Bator i Alicję Tabor cechuje szeroko pojęta wrażliwość i troska o kondycję człowieka. Obie zdają się wychodzić z założenia, że aby uczynić świat dobrym, trzeba myśleć (pisać) o tym, co złe" - pisze Agata Gadzinowska (WP.PL).
Reporterka Alicja Tabor wraca do Wałbrzycha, miasta swojego dzieciństwa. Osiada w pustym poniemieckim domu, z którego przed laty wyruszyła w świat. Dowiaduje się, że od kilku miesięcy w Wałbrzychu znikają dzieci, a mieszkańcy zachowują się dziwnie. Joanna Bator nawiązuje do konwencji powieści gotyckiej. Nie po to jednak, by bawić czytelnika: w tym, co niesamowite, często ukryta jest prawda o nas, której na co dzień nie chcemy pamiętać.

"Ojciec.prl poraża autentyzmem. Każdy, kto miał do czynienia choć przez krótki czas z człowiekiem cierpiącym na demencję, nie da się zwieść pozorom: to nie fikcja, lecz okrutna, przykra, czasem wręcz odrażająca prawda. Tego się nie da wymyślić. Zresztą (prócz tożsamości bohaterów, może zmienionej, może tylko nieco zakamuflowanej) wszystko jest tutaj do głębi autentyczne" - pisze Dorota Tukaj (WP.PL). Wśród najlepszych polskich książek roku powieść Staszewskiego wymienia także Joanna Kuhn (WP.PL).
Akcja książki rozgrywa się naprzemiennie w PRL-u i czasach współczesnych. Główny bohater, mały Staś, odkrywa z ojcem wycieczki po górach, a na własną rękę - swoją seksualność. W tle obserwujemy najważniejsze wydarzenia lat 70. i 80. - wybór Polaka na papieża, "Solidarność", stan wojenny. Kiedy PRL upada, a ojciec zaczyna chorować, role się odwracają. I tak syn staje się ojcem, a ojciec synem.

To nie było zwykłe morderstwo - raczej precyzyjny komunikat, ostrzeżenie wysłane światu. Jakub Klug, genialny szachista, zwycięzca rekordowej liczby turniejów. Pokonani przeciwnicy sugerowali, że w ogóle nie istniał. Podobno na zawodach grywał w weneckich maskach, a na co dzień krył się za ciemnymi okularami.
Mówiono, że swoją najsłynniejszą partię rozegrał za pomocą telegrafu. Podejrzewano, że był wielką mistyfikacją, zakrojonym na szeroką skalę oszustwem. Jego zmasakrowane ciało znaleziono nad Tamizą w 1888 roku. Kości miał pogruchotane, twarz doszczętnie spaloną, a na pobliskim murze ktoś namalował jego krwią symbol żuka. Ostateczny szach i mat.

Agata Jaroszuk przyciągała jak magnes. Kiedy Klara miała siedem lat, nie mogła przestać wlec się za nią po korytarzu, obserwować na lekcji, żebrać o towarzystwo. Wiele lat później Klara spotyka "tego jedynego", a on - inną kobietę. Klara odnajduje jej bloga. Uczucia lepkiej małżeńskiej zazdrości przeradzają się w rosnącą fascynację.
Co z tego wyniknie? Czy jedno spotkanie może na zawsze odmienić życie trójki ludzi? Gdzie jest granica między prześladowaniem a uwielbieniem? Czy brak miłości może być lepszy niż jej nadmiar?
Trzecia książka autorki szeroko dyskutowanych "Drobnych szaleństw dnia codziennego" udatnie łączy prozę psychologiczną i misternie skomponowaną narrację z lapidarno-rezolutnym stylem współczesnych blogów.

"Opowiadania Albińskiego są wielowymiarowe i napisane świetnym językiem [...] Pisarz porusza nie tylko temat apartheidu, ale też współistnienia różnych kultur, ukazuje najróżniejszych przedstawicieli południowoafrykańskiej społeczności: siatkę czarnoskórych złodziei, siostry zakonne przybyłe z Europy, młodych komunistów, lekarzy [...]. Czasami opowiadania są tylko krótkimi szkicami, ale każde robi wrażenie, każde jest bardzo sugestywnym światem" - pisze Katarzyna Zielińska (WP.PL).
W nowych opowiadaniach pisarza polityka odgrywa ważną rolę, jednak nigdy nie przesłania losów pojedynczych ludzi. Bohaterowie Albińskiego kochają, kierują się ambicją, domagają się szacunku. Tyle tylko, że kładzie się na nich cień Historii, który w Afryce czasów apartheidu był wyjątkowo złowrogi.

"Do lektury "Jaszczura" wypada przystąpić ze sporą dozą dystansu i tolerancji dla "performeskich" naleciałości autora. Bynajmniej nie znaczy to, że mamy książkę bagatelizować, posądzając Shutego o szerzenie pustosłowia i bezpodstawnej agresji. Ponad warstwę wulgarnej "pyskówki" narratora-deliryka wyrasta bowiem temat istotny z punktu widzenia współczesnego odbiorcy literatury" - pisze Katarzyna Frukacz (WP.PL). I dalej: "Jaszczur jest książką szaleńczą - do polubienia lub odrzucenia".
Książka Shutego to radykalna relacja ze świata wydawniczych korporacji, kupujących i bezkompromisowo promujących autorów, dająca wyobrażenie o bezmyślności PR-owców i chciwości działów finansowych

O babce, która wierzyła w duchy, o starym psie, pisarzu z Izdebek i przyjacielu, z którym złaził Grochów i przejechał pół Polski. Stasiuk pisze o umieraniu i namacalności życia, o materialności wspomnień, o bliskości śmierci i jej wiecznej niedostępności.
Bury kot zwija się w kłębek w cieple stygnącego ciała starej suki, babka, "cała w czerni, szczupła i spokojna", przechodzi do świata, który zawsze był obok, Guścio choć niewiele już może powiedzieć, złośliwie pluje pestkami. A przyjaciel, "odlatując przez komin", przynosi zapach pociągu do Łupkowa, dzikich jabłoni na ulicy Makowskiej i chłodnej wiosny w portowym Piranie.
Cztery opowiadania Andrzeja Stasiuka to boleśnie piękna opowieść o śmierci, o zwyczajnej kropce na końcu życia.

Zawsze znajdzie się jakiś powód, by zdrada mogła oblec się w szaty niewinności. Kameralny dramat rozgrywający się między dwojgiem żyjących ze sobą, a coraz częściej obok siebie ludzi. Ich związek zamienia się powoli w ciąg pozornych, sztucznych gestów, przynajmniej do chwili, gdy mężczyzna zaczyna podejrzewać, że został zdradzony.
"Anomalie" to jednak nie tyle historia zdrady, co rzecz o teatrze zazdrości, która karmi się bardziej sama sobą niż rzeczywistością. Bohaterowie odgrywają tu role, siłą napędową wydarzeń są zaś bardziej ich wyobrażenia niż to, co dzieje się między nimi naprawdę.

"Powieść wbrew tytułowi nie jest przeznaczona jako materiał do treningu szybkiego czytania, bo składnia ciut skomplikowana, a poza tym pod pozorem życiowych historii, opowiadanych przez obie panie, mamy do czynienia z kawałkiem dobrej literackiej roboty z której skubniemy zarówno trochę obyczajów, jak i odrobinę psychologii. Dlatego wszystkich, których może zniechęcić poczucie zawieszenia w próżni i pewien banalizm opowiadanych zdarzeń, radzę uzbroić się w cierpliwość, nie traktując powieści Iwasiów jako przygody na jeden wieczór" - pisze Michał Wróblewski (WP.PL).
Ta książka poprowadzi nas zaułkami tajemniczego miasta przyszłości, oderwanego od Unii Europejskiej, gdzie każdy może zgubić życiowy balast, ale i zachłysnąć się chwilą wolności. Dwie kobiety, Ruta i Sylwia, poznają się w salonie fryzjerskim. Jest to początek ciekawej relacji - każda z nich ma do przemyślenia swoją biografię, niełatwe związki z mężczyznami i zawodowe decyzje...

Czy można stworzyć gwiazdę? Kim naprawdę była Helena Modrzejewska? Kto stoi za karierą diwy wszechczasów Sary Bernhardt? Do czego zdolny jest mężczyzna, który utracił kobietę?
Rok 1882. Młody dziennikarz spotyka się z Gustawem Zimajerem, dawnym kochankiem i impresariem Heleny Modrzejewskiej. Planuje napisanie artykułu o aktorce, która, odniósłszy sukces w Ameryce, ma właśnie przyjechać do Krakowa. Tu od tygodnia święci triumfy jej największa konkurentka - Sara Bernhardt.
Zimajer wciąga mężczyznę w misterną intrygę. Sugeruje, że Modrzejewskiej grozi niebezpieczeństwo i snuje szaloną opowieść, w której główną rolę gra boska Sara Bernhardt. Pojawiają się także: książę Walii, Oscar Wilde, Victor Hugo oraz inni luminarze epoki. Czy historię teatru tworzą okultyści i masoni? Czy madame Bernhardt sypia w trumnie, a kochankowie odprawiają czarne msze nad jej ciałem? Kim naprawdę jest Gustaw Zimajer? Szaleńcem? Demiurgiem? Zdolnym menedżerem wyprzedzającym swoje czasy?

"Alkaloid wciągnął mnie niesamowicie zarówno rozmachem wizji świata, zmienionego nieodwracalnie (ale czy na pewno?) przez przypadkowy eksperyment znudzonego oczekiwaniem warszawskiego kupca, jak i dynamiczną fabułą, osadzoną w zmieniających się sceneriach: od Hong Kongu, przez rewolucyjną Rosję, Interzonę Polska, do Skandynawii. Tej niezwykłej podróży przez czasy i miejsca, z bohaterami o znanych nazwiskach, ale odmienionych przez wszechmocny alkaloid historiach, pełnej intrygujących koncepcyjnie wynalazków, niemal nie sposób przerwać przed dotarciem do ostatniej kartki" - pisze Agnieszka Chojnowska (WP.PL).
"Głowacki buduje fascynujący świat alternatywny, przestawiając zwrotnicę historii na całkiem nowe tory i dając popis swojej nieskrępowanej wyobraźni" - podziela zachwyty książką Rafał Śliwiak (WP.PL).
Debiutujący "Alkaloidem" pisarz, ukrywający się pod pseudonimem Aleksander Głowacki, swoje dzieło określa mianem chempunku. To nie tylko powieść akcji, walk rodem z "Matrixa" w scenerii znanej z komiksu i filmu "Liga Niezwykłych Dżentelmenów", lecz przede wszystkim literacka gra z klasyczną powieścią polską oraz historią alternatywną.

"Upał" Ciszewskiego wśród najlepszych polskich książek roku wymieniają dwie recenzentki Wirtualnej Polski: Zofia Tatarek i Karolina Wojtasik.
"Ciszewski niezwykle umiejętnie operuje słowem, świat przez niego wykreowany jest do bólu organoleptyczny. Czytelnik chcąc nie chcąc poddaje się niezwykle sugestywnym opisom, prawie czuje, dotyka, widzi lejący się z nieba żar, wciąga w nozdrza duchotę, lepi się w ciężkim powietrzu. Przytłaczająca, bezwzględna aura potęguje wrażenie słabości, zagrożenia i nieludzkiego zmęczenia. Nieruchome powietrze zdaje się czekać, aż ONI uderzą. Świetna sprawność warsztatowa!" - pisze Wojtasik.
Stadion Narodowy - miejsce ćwierćfinałowego meczu Polska-Niemcy. Sześćdziesiąt tysięcy kibiców, wśród nich kanclerz i premier. Idealny cel. Panuje nieznośny skwar, ulice Warszawy są pełne kibiców. Ci, którzy zamierzają rozpętać piekło, zrobią to teraz. Ciszewski stworzył w "Upale" na tyle wiarygodny scenariusz zamachu terrorystycznego, że najprawdopodobniej już jest pod stałą obserwacją polskich służb specjalnych...
Wybór i opracowanie: Grzegorz Wysocki, WP.PL. Zestawienie powstało na podstawie recenzji oraz tytułów roku zaproponowanych przez redaktorów oraz recenzentów Wirtualnej Polski.