90. rocznica śmierci etnografa Wojciecha Kętrzyńskiego
15 stycznia 1918 roku we Lwowie zmarł Wojciech Kętrzyński, badacz historii Pomorza, Warmii i Mazur, nazywany tym, który wrócił Mazury Polsce a Polskę Mazurom. W tym roku mija 90 lat od jego śmierci.
Wojciech Kętrzyński, pierwotnie Adalbert von Winkler, urodził się 11 lipca 1838 w Loetzen (Lec, obecnie Giżycko). Ojciec Wojciecha Kętrzyńskiego pochodził ze szlacheckiej rodziny, której nazwisko powstało od miejscowości Kętrzyno w powiecie wejherowskim. Dziadkowi Kętrzyńskiego dopisano przy nazwisku dodatek Winkler, a jego ojciec Józef używał już tylko nazwiska Winkler.
Po śmierci ojca, Kętrzyński w latach 1849-1853 przebywał Poczdamie w szkole dla sierot po byłych wojskowych. W latach 1853-1855 ukończył progimnazjum w Loetzen, później ukończył gimnazjum w Rastenburgu (obecnie Kętrzyn). W roku 1856 otrzymał list od siostry, z którego dowiedział się o polskim pochodzeniu i dawnym nazwisku rodowym Kętrzyński. Rozpoczął wówczas poszukiwania swoich korzeni i podjął naukę ojczystego języka i historii. W roku 1859 zdał egzamin maturalny, a później rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Albertyna w Królewcu.
W roku 1861 przeprowadził urzędową zmianę imienia i nazwiska na Wojciech Kętrzyński. Później zaangażował się w działalność patriotyczną i brał udział w powstaniu styczniowym organizując transporty broni.* We wrześniu 1863 roku został aresztowany i uwięziony w Górnej Bramie w Olsztynie.* Sprawa jego rozpatrywana była później na wielkim procesie Polaków w Berlinie, podczas którego oskarżono go o zdradę stanu. Ostatecznie został od tego zarzutu uwolniony. W 1864 roku skazano go jednak na rok więzienia w twierdzy kłodzkiej. Podczas pobytu w twierdzy przetłumaczył na łacinę swoją pracę doktorską i Pieśń o ziemi naszej Wincentego Pola na niemiecki.
Po wyjściu z więzienia udał się na uniwersytet do Królewca, gdzie obronił rozprawę doktorską o Bolesławie Chrobrym.
Później w różnych miejscach poszukiwał pracy, ponieważ władze pruskie odmawiały mu zatrudnienia na terenach zamieszkiwanych przez Polaków. W latach 1868-1870 był bibliotekarzem w Kórniku pod Poznaniem. W 1868 roku opublikował w „Dzienniku Poznańskim” artykuł „O Mazurach”. Była to pierwsza z jego publikacji przybliżających Mazury Polsce i Polskę Mazurom. W 1872 roku założył tajne Towarzystwo Mazurskiej Inteligencji Ludowej, a w roku 1881 Komitet Niesienia Pomocy Mazurom, wspierał także materialnie „Gazetę Lecką” i „Mazura”. W roku 1873 rozpoczął pracę w Zakładzie im. Ossolińskich we Lwowie. Zaczynał jako sekretarz naukowy, później był kustoszem, a w 1876 roku został dyrektorem placówki i tę funkcję pełnił przez wiele lat.
Kętrzyński był historykiem, etnografem, publicystą i poetą. W pracy badawczej zajmował się dziejami ludności Mazur, badał źródła, zapisywał zwyczaje, obrzędy oraz pieśni Mazurów. Poszukiwał w dokumentach zgermanizowanych Mazurów i Kaszubów, ustalając ich rodowody. W pracach opierał się na wielu wcześniej niepublikowanych źródłach. Krytycznie odnosił się do zafałszowań historyków niemieckich. Współpracował z Oskarem Kolbergiem , któremu przekazał zbiór pieśni mazurskich, uzupełniając zbiory Gustawa Gizewiusza. Henryk Sienkiewicz pisząc Potop prawdopodobnie również korzystał z jego wiedzy.
Kętrzyński opublikował ponad 200 dzieł, rozpraw i artykułów z zakresu historii i etnografii Pomorza, Warmii i Mazur, osadnictwa i nazewnictwa polskiego w Prusach, kwestii krzyżackiej oraz wędrówek Słowian na terenach Europy Zachodniej. Publikacje te ukazują głębokie przywiązanie ludności mazurskiej do kultury i języka polskiego oraz grożące tej ludności niebezpieczeństwo zniemczenia. Do jego ważnych publikacji należą Szkice Prus Wschodnich (Przewodnik Naukowy i Literacki, Lwów 1876), Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza wraz z ich przezwiskami niemieckimi (Lwów 1879), Gazeta polska z początku XVIII w.(Poczta Królewiecka 1718-1720) (Przewodnik Naukowy i Literacki, Lwów 1880), O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich (Lwów 1882), O powołaniu Krzyżaków przez księcia Konrada (Kraj, Petersburg 1903).
W młodym wieku Kętrzyński pisał także wiersze w języku niemiecku. Tomik _Ze śpiewnika pewnego zniemczonego_ został skonfiskowany przez władze pruskie i austriackie.
Niektóre z tych wierszy były w czasie II wojny światowej kolportowane przez Armię Krajową wśród żołnierzy niemieckich. Źródła opracowane przez Kętrzyńskiego zawierają ok. 70 tekstów średniowiecznych dokumentów opublikowanych tomach 3-6 Pomników dziejowych Polski, blisko 130 dokumentów z lat 1105-1399 wydrukowanych w Kodeksie dyplomatycznym klasztoru tynieckiego. Opracował on również pierwszą monografię Zakładu Narodowego im. Ossolińskich oraz trzytomowy Katalog rękopisów biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Uzyskał także prawo do wydawania podręczników szkolnych, a w jego zakładzie wykształciła się liczna kadra naukowców.
Wojciech Kętrzyński zmarł 15 stycznia 1918 roku we Lwowie. Został tam pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim, niedaleko grobu Marii Konopnickiej . W czasie okupacji Lwowa, Sowieci bezczeszcząc ten cmentarz, uważany powszechnie przez Polaków za Grób Ojczyzny, zniszczyli także mogiłę Kętrzyńskiego. Kilkadziesiąt lat później została ona zastąpiona tablicą z napisem: „Wojciech Kętrzyński. 1838-1918. Wielki syn narodu polskiego. Pracą całego życia przybliżał zespolenie Mazur i Warmii z Macierzą. Społeczeństwo województwa olsztyńskiego”. Pamięć Wojciecha Kętrzyńskiego uczczono nadając w roku 1946 mazurskiemu miastu Rastenbork nazwę Kętrzyn. Jego nazwisko nosi wiele ulic, szkół i instytucji, m.in. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie założony w 1963 roku.
