"Chodziło o to, żeby się nie dać zarżnąć, kiedy po nas przyszli". Walka i opór polskich Żydów

"Judden haben Waffen! Żydzi mają broń!" - krzyczeli zszokowani esesmani, rozpaczliwie szukając schronienia przed gradem pocisków. Wycofujących się w popłochu Niemców ścigały okrzyki radości żydowskich powstańców.Warszawskie getto rzuciło wyzwanie oprawcom. 70 lat temu, 19 kwietnia 1943 roku, wybuchło powstanie w żydowskim getcie.
Zuchwałe akcje sabotażowe, brawurowe ucieczki, szmuglowanie broni, dwa powstania bez szans na zwycięstwo. Ludzka podłość i niewyobrażalny heroizm, miłość w ruinach i zdrada z rąk przyjaciół, walka o godną śmierć i wola przetrwania za wszelką cenę.Oddziały żydowskich bojowników prowadziły dramatyczną, beznadziejną walkę z przeciwnikiem posiadającym przygniatającą przewagę. W potrzasku między nazistami i szmalcownikami. W świecie, w którym nikomu nie można ufać. Robili wszystko, by pomścić bliskich i powstrzymać Holokaust.
Nakładem wydawnictwa Znak ukazała się właśnie po polsku "Armia Izaaka" Matthew Brzezinskiego , Amerykanina polskiego pochodzenia, wieloletniego korespondenta "Wall Street Journal" w Warszawie. Na kolejnych stronach piszemy więcej na temat tej poruszającej książki o walce i oporze polskich Żydów w czasie II wojny światowej oraz prezentujemy fragmenty rozmowy z autorem.

"Czy to w ogóle można nazwać powstaniem? Chodziło przecież o to, żeby się nie dać zarżnąć, kiedy po nas przyszli. Chodziło tylko o wybór sposobu umierania" - mocne słowa Marka Edelmana (na zdj.), które padają w "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall są mottem do przejmującej książki Matthew Brzezinskiego.
Edelman, legendarny przywódca powstania w warszawskim getcie, jeden z dowódców Żydowskiej Organizacji Bojowej, uczestnik powstania warszawskiego i lekarz kardiolog, jest jednym z pierwszoplanowych bohaterów "Armii Izaaka" Brzezinskiego.
W rozdziale "Przysięga Marka" czytamy o zaledwie 18-letnim w chwili wybuchu wojny Edelmanie, który w czerwcu 1939 roku ukończył szkołę średnią, co "biorąc pod uwagę wydalenie go z jednej szkoły, wiele dłuższych nieobecności i ogólny brak zainteresowania formalną edukacją, było nie lada osiągnięciem".

Edelman wrócił do zniszczonej Warszawy jako jeden z pierwszych, jeszcze w 1939 roku. Opuścił stolicę z powodu ewakuacji wraz z tysiącami innych mieszkańców. Był przerażony dokonanymi przez nazistów spustoszeniami, wszechobecną nędzą i głodem, który zobaczył.
Jednak najbardziej utkwił mu w pamięci widok z dzielnicy żydowskiej: "Widziałem kiedyś na Żelaznej zbiegowisko. Ludzie tłoczyli się na ulicy dokoła beczki, zwyczajnej drewnianej beczki, na której stał Żyd. Był stary, niski i miał długą brodę" - wspominał Edelman - "Przy nim stało dwóch niemieckich oficerów. [...] I ci Niemcy wielkimi krawieckimi nożycami obcinali Żydowi po kawałeczku jego długą brodę, zaśmiewając się do rozpuku".
Obiektywnie było to "naprawdę śmieszne: mały człowieczek na drewnianej beczce z coraz krótszą brodą", "przecież nic strasznego się nie działo: tyle że można go było bezkarnie na tej beczce postawić". Dla Edelmana była to scena przełomowa, o której nigdy nie zapomniał: "Wtedy zrozumiałem, że najważniejsze ze wszystkiego jest nie dać wepchnąć się na beczkę. Nigdy, przez nikogo". Te mocne słowa można potraktować jako właściwy wstęp do opowieści na temat walki i oporu polskich Żydów.

Jednak głównym (i tytułowym) bohaterem "Armii Izaaka" jest Icchak Cukierman, przywódca młodzieży socjalistyczno-syjonistycznej, współzałożyciel Żydowskiej Organizacji Bojowej. Dlaczego Brzezinski wybrał na pierwszoplanową postać właśnie Cukiermana, który owszem, był jednym z przywódców oporu w warszawskim getcie, ale nie brał w udziału w samym powstaniu?
"To prawda, że Cukierman był podczas powstania poza terenem getta. Kilka dni przed jego wybuchem został wysłany na aryjską stronę, aby nawiązać kontakty z AK. Ale trzeba pamiętać, że to właśnie on był jednym z najważniejszych założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej, a po powstaniu dowodził ocalałymi żołnierzami ŻOB do końca wojny" - wyjaśnia autor książki:
"Legendarny dowódca powstania Mordechaj Anielewicz do warszawskiego getta przybył raczej późno, a po jego śmierci to właśnie Cukierman przejął dowodzenie żydowskim ruchem oporu. W losie Cukiermana zbiegają się wszystkie najważniejsze wątki losu warszawskich Żydów podczas okupacji".

"Chcąc przeżyć Holokaust, polscy Żydzi mieli do wyboru trzy możliwości. Mogli uciekać, ukrywać się albo chwycić za broń i walczyć. Inny wybór - nie robić nic - oznaczał niemal pewną śmierć" - pisze Brzeziński we wstępie swojej książki i zauważa, że choć śmierć zebrała obfite żniwo wśród tych, którzy zdecydowali się na czynny opór:
"Nie chcieli poddać się złu ani zrezygnować z życia, i to czyniło ich wyjątkowymi - nie tylko jako Żydów czy Polaków, ale jako ludzi. Statystycznie stanowili "jeden procent", garstkę, która wbrew wszystkiemu wzięła swój los we własne ręce".

Powstanie w getcie warszawskim wybuchło 19 kwietnia 1943 roku i było próbą powstrzymania ostatecznej likwidacji getta rozpoczętej przez Niemców kilka miesięcy wcześniej. Powstańcy w małych, rozproszonych grupach walczyli do 16 maja 1943 roku.
Tego dnia gen. SS Juergen Stroop ogłosił koniec akcji pacyfikacyjnej i na znak zwycięstwa rozkazał wysadzić w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem. Getto warszawskie zostało zrównane z ziemią. Według raportów gen. Stroopa od 20 kwietnia do 16 maja 1943 r. w wykrytych i zlikwidowanych bunkrach znajdowało się ponad 56 tysięcy Żydów.

Około 6 tysięcy zginęło na miejscu w walce, na skutek pożarów czy zaczadzenia. 7 tysięcy Żydów naziści zamordowali na terenie getta, tyle samo wysłano do Treblinki. Pozostała grupa ok. 36 tysięcy została wysłana do innych obozów, przede wszystkim do Auschwitz i Majdanka.
Warszawskie getto, jako zamknięty obszar, hitlerowcy utworzyli jesienią 1940 roku. Za jego murami znalazło się blisko 450 tysięcy Żydów. Brakowało opału, odzieży, leków, panował tam głód.
Mathhew Brzezinski w "Armii Izaaka" opowiada szczegółowo i niezwykle sugestywnie nie tylko o samym, trwającym niecały miesiąc, powstaniu. Jego opowieść rozpoczyna się 1 września 1939 roku, a kończy już po wojnie.

W wywiadzie dla tygodnika "Do Rzeczy" Matthew Brzezinski, amerykański dziennikarz polskiego pochodzenia, mówił o tym, że najskuteczniejszą bronią w rękach żydowskich bojowników były materiały wybuchowe:
"Największą zasługą AK wcale nie było przekazanie Żydom 152 pistoletów, ale zabranie jednego z żydowskich inżynierów na aryjską stronę, gdzie w tajnym laboratorium nauczono go wytwarzać materiały wybuchowe. Bojownicy zaczęli je potem produkować w getcie na masową skalę".
Jeżeli chodzi o broń palną, powstańcom przekazywała ją nie tylko Armia Krajowa - sami Żydzi również kupowali też broń na czarnym rynku. "Bojownikom udało się w sumie zebrać 300-400 pistoletów i nie więcej niż kilkanaście karabinów maszynowych. Nie sposób więc powiedzieć, że byli oni dobrze uzbrojeni" - opowiada Brzezinski, który w książce porównał Żydowską Organizację Bojową do mafii, a to dlatego, że jej członkom zdarzało się zdobywać pieniądze i broń przystawiając do skroni bogatych mieszkańców pistolet, a nawet porywając ich dzieci dla okupu.

Dlaczego Matthew Brzezinski, amerykański dziennikarz, postanowił się zająć historią żydowskiego getta w średniej wielkości europejskim mieście?
"Jestem amerykańskim dziennikarzem, ale mam polskie korzenie, moja matka w czasie II wojny światowej mieszkała w Warszawie. Poza tym moja żona pochodzi z żydowskiej rodziny, która przybyła do Ameryki z Polski ponad sto lat temu. W pewien sposób jestem związany z obiema społecznościami, które żyły podczas okupacji w Warszawie. Temat trudnych, często bolesnych relacji polsko-żydowskich jest mi więc podwójnie bliski" - wyjaśnia autor.
W cytowanym już wywiadzie dla tygodnika "Do Rzeczy" Brzezinski wyznał też, że zawsze go denerwowało, iż w USA książki na temat powstania w getcie warszawski pisane są najczęściej tak, jakby nic nie istniało wokół tego tematów: "Zależało mi na ukazaniu, że ta historia nie jest ani biała, ani czarna, ale że wszystko było wtedy szare, zniuansowane. Że po obu stronach byli źli i dobrzy ludzie".

Nie oznacza to jednak, że Brzezinski unika w "Armii Izaaka" tematów dla Polaków trudnych i nieprzyjemnych. Wspomina więc o przedwojennym antysemityzmie, o polskich organizacjach nacjonalistycznych i ksenofobicznych czy o szmalcownikach, którzy - choć stanowili niewielki procent w społeczeństwie - bardzo zaszkodzili reputacji Polski.
"Niestety, widoczna jest też w Polsce tendencja, aby unikać bolesnych tematów, choć działa to również w drugą stronę. Ekstremalnym przykładem jest Jan Tomasz Gross, który nie przedstawia kontekstu opisywanych wydarzeń. Ja chciałem pokazać, że Polacy prezentowali w stosunku do Żydów całe spektrum problemów" - mówi autor książki w rozmowie z tygodnikiem "Do Rzeczy".

Na pytanie o to, czy polskie podziemie w wystarczającym stopniu wsparło żydowskich bojowników z getta, Brzezinski odpowiada, że Armia Krajowa mogła dla walczących zrobić o wiele więcej, choć jednocześnie zauważa, że relacje AK i ŻOB-u były bardzo skomplikowane:
"Wiosną 1943 roku AK nie była gotowa do podjęcia w Warszawie walki zbrojnej, wcześniej nie chciała angażować się w konflikty pomiędzy różnymi żydowskimi ugrupowaniami, które walczyły ze sobą, zanim scaliły się w ŻOB. [...]
Myślę, że na takie a nie inne decyzje AK miał wpływ przedwojenny stereotyp Żyda - pacyfisty, który i tak nie zrobi użytku z karabinu, nawet jeżeli go dostanie. Nie mam też wątpliwości, że nastroje w polskim podziemiu niepodległościowym nie były życzliwe wobec proszących o pomoc Żydów, w niektórych wypadkach można je nazwać wprost antysemickimi".

Brzezinski przyznaje szczerze, że w Stanach Zjednoczonych tak naprawdę mało kto słyszał o powstaniu warszawskim z 1944 roku: "Większość książek i filmów opowiada o powstaniu w warszawskim getcie i to w odniesieniu do niego najczęściej stosowany jest zwrot powstanie warszawskie".
Właśnie ta ignorancja i niewiedza była jednym z głównych powodów decyzji autora, by w książce opisać nie tylko powstanie w getcie, lecz okres całej okupacji: "Chciałem wprowadzić amerykańskich czytelników w realia tamtych czasów, pokazać też niezwykłą odwagę polskich żołnierzy i cierpienia polskiej ludności".

We wstępie do "Armii Izaaka" Brzezinski pisze o tym, że interesował się żydowskimi bojownikami już na początku lat 90. XX wieku, kiedy jako początkujący korespondent dostał pierwszą pracę w warszawskim biurze "New York Timesa":
"Warszawa była wówczas tak szara i pozbawiona życia, tak fizycznie i psychicznie wyniszczona półwieczem komunizmu, że nietrudno było sobie wyobrazić atmosferę getta. Często spacerowałem po czarnych od sadzy ulicach dawnej dzielnicy żydowskiej, w której ani jeden budynek nie oparł się szaleństwu Hitlera, i zastanawiałem się, co ja bym zrobił, gdybym był jednym z niemal pół miliona ludzi zamkniętych w jej murach".
Zarazem Brzezinski dodaje, że ponieważ nie jest Żydem, ćwiczenie miało to zawsze teoretyczny charakter, "bez zbytniego związku emocjonalnego": "Być może właśnie dlatego zawsze wyobrażałem sobie siebie jako bohatera".

W kolejnych latach rozmyślania Brzezinskiego na temat żydowskich bohaterów zostały zastąpione innymi, bardziej przyziemnymi troskami dotyczącymi "małżeństwa i hipoteki, bliźniaków i czesnego", ale od czasu do czasu dziennikarz wracał do zarzuconego wątku:
"Zastanawiałem się wówczas nad prawdziwą naturą oporu i nad tym, co trzeba było w sobie mieć, żeby stać się częścią tego jednego procenta. W kulturze popularnej członków ruchu oporu zawsze przedstawia się tak, jak gdyby stawali się nimi z dnia na dzień, urodzili się buntownikami z granatem w dłoni. Spodziewałem się, że prawda na ten temat jest o wiele bardziej interesująca, pełna niuansów, a sam proces stawania się bojowcem trwa o wiele dłużej.
Wieloletnie zainteresowanie tym tematem dodatkowo wzmocniło moje małżeństwo. Ponieważ moja żona Roberta jest Żydówką, według prawa rabinicznego i ustaw norymberskich również troje naszych dzieci jest Żydami, przez co trudniej mi było traktować Holokaust beznamiętnie, jak coś okropnego, co przytrafiło się sąsiadom".

"Kiedy zasiadłem do spisania tej historii, w podświadomości cały czas kołatało mi się pytanie o to, jak postąpiłbym w tamtych okolicznościach. Z czysto samolubnych powodów chciałem odnaleźć i poznać wyjątkowych ludzi, którzy przeciwstawili się Hitlerowi, i spróbować odkryć, dlaczego podjęli walkę. Czy mieli te same cechy? Być może posiadali gen bohatera? A może byli zwykłymi ludźmi sięgającymi do ukrytych pokładów siły i odwagi?" - mnoży kolejne pytania Brzezinski.
W "Armii Izaaka" przygląda się różnym formom oporu: zbiorowego i indywidualnego, zbrojnego i biernego, świadomego i podświadomego: "Chwytanie za broń nie było jedynym sposobem na przeciwstawienie się nazistom. Choć uciekanie i ukrywanie się nie działa na wyobraźnię ludzi w ten sam sposób co atak na czołg, owe akty oporu również wymagały nadzwyczajnej wytrwałości, odwagi i planowania, co zrozumiałem, śledząc epicką sagę rodzin Osnosów i Mortkowiczów".

Brzezinski spędził dwa lata w Warszawie, by móc wyczerpująco opowiedzieć czytelnikom o brawurowych akcjach sabotażowych, napadach na banki, szmuglowaniu broni i o dwóch wielkich zrywach - powstaniu w getcie i powstaniu warszawskim.
Brzezinski przedstawia te wydarzenia przez pryzmat losów kilkorga żydowskich bohaterów książki osadzając je na szerokim tle losu Polaków, realiów okupacyjnej Warszawy. "Armia Izaaka" to relacja z życia w podziemiu widzianego oczami bojowników: charyzmatycznego Icchaka Cukiermana, "twardej" Cywii Lubetkin, przebiegłego Szymona Ratajzera czy nieustępliwego Marka Edelmana.
Historia prawdziwych bohaterów. Poruszająca i wnikliwa, napisana lepiej niż niejedna powieść. "Dla mnie osobiście historia powstania w getcie to opowieść o niezłomności ludzkiego ducha, o odwadze i przetrwaniu" - mówi sam Brzezinski, bratanek Zbigniewa Brzezińskiego, autor wielu relacji z Polski i innych krajów Europy Wschodniej publikowanych w "The New York Times", "The Economist", "The Guardian" i "The Globe and Mail". Obecnie Brzezinski mieszka w Waszyngtonie i jest stałym współpracownikiem "The New York Times Magazine". "Armia Izaaka" ukaże się w 70. rocznicę powstania w warszawskim getcie nakładem wydawnictwa Znak.
Oprac. Grzegorz Wysocki, WP.PL, na podst. książki, mat. prasowych, PAP, "Do Rzeczy" i inne.