Geniusz, ćpun, przestępca, homoseksualista, szaleniec. Życie i twórczość Williama S. Burroughsa

William S. Burroughs - zdaniem jednych geniusz, innowator, wizjoner i jeden z najoryginalniejszych twórców XX wieku (autor m.in. "Ćpuna", "Pedała" i "Nagiego lunchu"). Zdaniem innych - skończony świr, narkoman i morderca konkubiny, twórca obrazoburczych i bełkotliwych książek.
Ćpun, który kilkakrotnie porzucał nałóg, ale przez całe długie życie (zmarł w wieku 83 lat) wracał do heroiny, opium, morfiny oraz innych pochodnych maku. Zdeklarowany homoseksualista, który przez przypadek zamordował swoją kochankę. Podczas ostrego pijaństwa w 1951 roku zabawiali się w Wilhelma Tella. Burroughs mierzy rewolwerem do szklanki ustawionej na głowie Joan Vollmer, strzela, kula trafia ją w głowę. Joan umiera w drodze do szpitala. Cztery lata wcześniej na świat przyszedł ich syn, Billy junior, w chwili narodzin uzależniony od amfetaminy na skutek nałogu matki. Trzeba go od razu wysłać na odwyk...
Na kolejnych stronach piszemy o kontrowersyjnym, obfitującym w wiele skandali i sensacyjnych wydarzeń, życiu Burroughsa , przypominamy jego twórczość oraz cytujemy fragmenty kapitalnego eseju biograficznego "22 cięcia dla Williama S. Burroughsa" Rafała Księżyka , który właśnie się ukazał (Wyd. W Podwórku).

William S. Burroughs urodził się 5 lutego 1914 roku w Saint Louis jako syn Mortimera Burroughsa i Laury z domu Lee. Dziadek przyszłego pisarza, William Seward Burroughs I, zdobył ogromną fortunę jako wynalazca maszyny liczącej i założyciel produkującej ją firmy. Jego spadkobiercy stracili miliony przedwcześnie sprzedając udziały w Burroughs Corporation.
Ojciec przyszłego pisarza prowadził fabrykę szkła, później zajął się architekturą krajobrazu i projektowaniem ogrodów, wreszcie otworzył sklep z antykami i pamiątkami. Wczesne dzieciństwo Billa "upływa w przepychu wygodnej staroświeckiej posiadłości ze służbą i powozem".
Praktycznie przez całe życie Burroughs zmagał się z traumą z dzieciństwa - jako czteroletni chłopiec został seksualnie wykorzystany przez kochanka swojej niańki. Przez lata podczas licznych sesji psychoanalitycznych Bill będzie powracał do tego wydarzenia, jednak nigdy nie uda mu się przypomnieć szczegółów traumatycznego incydentu.

"Ten facet po prostu odpadł" - pisze Rafał Księżyk w "23 cięciach dla Williama S. Burroughsa" - "Najpierw opuścił amerykański sen, a potem atomową cywilizację. Pedał, ćpun, zabójca konkubiny. Twierdził, że nigdy nie wierzył w żadną religię, system społeczny ani ekonomiczny. Kwestionował nie tylko państwo, naród i rodzinę, ale po prostu gatunek ludzki, który postrzegał jako biologiczną pułapkę".
Zapytano o to, czy z ziemi można uczynić raj, odpowiedział: "Pozbądźcie się połowy ludzi". Źródłem problemów cywilizacji było według Burroughsa przeludnienie. Społeczeństwo nie oferuje jednostkom fizycznej ani duchowej satysfakcji, więc autor "Nagiego lunchu" sam zajął się dostarczaniem sobie silnych doznań. Przede wszystkim pod postacią heroiny i innych opiatów, ale nie tylko.

"Na świecie wybuchła bomba atomowa i skończyła się wojna. A w Nowym Jorku Burroughs dawał w żyłę. Zaczął w początkach 1946 roku od morfiny skradzionej z szalupy okrętu wojennego zacumowanego w brooklyńskim porcie. Z nudów. Absolwent Harvardu, który z premedytacją się staczał. Twierdził, że na studiach miał tylko jedną alternatywę: zostać członkiem establishmentu albo marksistą. Żadna z tych możliwości mu nie pasowała" - pisze Księżyk w "23 cięciach...". I dalej:
"Na Harvardzie studiował literaturę angielską, czytywał klasyków, nauczył się brawurowej szermierki cytatami z Szekspira, a podczas wypadów do Nowego Jorku poznawał gejowskie burdele i złapał syfilis. Kiedy w 1936 roku skończył uczelnię, rodzice wysłali go w podróż do Europy i zaczęli wypłacać co miesiąc dwieście dolarów. Ta kwota, nadsyłana regularnie przez następne dwadzieścia dziewięć lat, dała Billowi całkowitą swobodę. Z czasem doprowadził do perfekcji techniki życia za pięć dolarów dziennie".

W Europie Burroughs poznawał homoseksualne podziemie oraz lokalne trunki. Odwiedził m.in. Paryż, Budapeszt i Wiedeń, w którym przez semestr próbował studiować medycynę, a jednocześnie przyglądał się rosnącemu w siłę ruchowi faszystowskiemu.
W 1937 roku w amerykańskim konsulacie w Atenach bierze ślub ze starszą o piętnaście lat Żydówką Ilse Klapper, która uciekła z Niemiec przed nazistami. Dzięki zawarciu tego nigdy nieskonsumowanego białego małżeństwa Ilse przedostaje się do Stanów Zjednoczonych. W USA para nie kontynuuje dalszej znajomości.
Po powrocie do Stanów Burroughs najpierw krótko studiuje psychologię, a następnie wraca na Harvard (m.in. kursy archeologii Majów i języka Indian Nawaho). W 1939 roku pisarz żyje w burzliwym związku z męską prostytutką Jackiem Andersonem. Podczas sceny zazdrości o niego odcina sobie kawałek małego palca u dłoni. Trafia do szpitala psychiatrycznego, gdzie diagnozują go jako "paranoicznego schizofrenika".

Pisarz spędza miesiąc w luksusowej klinice psychiatrycznej na koszt rodziców, a następnie rozpoczyna terapię psychoanalityczną (różnych metod będzie próbował przez kolejnych 20 lat!). W 1940 roku Burroughs zdobywa licencję pilota oraz próbuje zaciągnąć się do marynarki wojennej, a następnie do OSS, organizacji wywiadowczej będącej poprzedniczką CIA. Nie zostaje przyjęty.
W 1942 roku Stany Zjednoczone przystępują do II wojny światowej, w związku z czym Burroughs zostaje zmobilizowany do armii. Zwolnienie ze służby wojskowej załatwia mu matka, ale zanim do tego dojdzie spędza pół roku w koszarach, gdzie czyta "W poszukiwaniu straconego czasu" Marcela Prousta.
Po przeprowadzce do Chicago pisarz rozpoczyna życie w otoczeniu ludzi z półświatka. Pracuje m.in. w agencji detektywistycznej oraz jako tępiciel robactwa. W latach 1942-1943 Burroughs zaprzyjaźnia się z młodymi bitnikami, m.in. Allenem Ginsbergiem i Jackiem Kerouakiem. To właśnie oni postanawiają skojarzyć Burroughsa z 20-letnią Joan Vollmer.

Romans Burroughsa z Joan rozpoczyna się w 1945 roku. Latem pisarz wprowadza się do kochanki na stałe. Rok później Burroughs próbuje po raz pierwszy opiatów w postaci morfiny i szybko popada w nałóg. Znajomi uczą go wyłudzania recept na morfinę, w jego mieszkaniu przechowują kradzione fanty i wciągają go do siatki narkotykowych dilerów.
W kwietniu 1946 roku Burroughs zostaje aresztowany za fałszowanie recept na morfinę. Z tarapatów po raz kolejny wyciąga go ojciec, który wpłaca kaucję. Pogrążony w nałogu Bill podejmuje się najpodlejszej roboty w złodziejskim fachu - "obrabia denatów", tj. okrada pijanych w nowojorskiej kolei. W czerwcu pisarz ponownie staje przed sądem i dostaje cztery miesiące więzienia w zawieszeniu, które musi spędzić pod kuratelą rodziców.
W tym samym czasie jego konkubina Joan trafia do szpitala w stanie psychozy na skutek nadużywania benzedryny. Bill odwiedza ją w Nowym Jorku, poczynają wtedy dziecko. William Burroughs junior przychodzi na świat 21 lipca 1947 roku. Na skutek nałogu matki w chwili narodzin chłopiec jest uzależniony od amfetaminy i od razu musiał przejść detoks...

"Joan była jedyną kobietą, z którą związał się Bill" - pisze w "23 cięciach..." Rafał Księżyk - "Joan obawiała się homoseksualizmu Burroughsa, ale komplementowała go, że kocha się jak alfons. Z seksem i narkotykami poczynała sobie ostrzej niż przyszli prorocy beat. Pociągał ją mroczny świat Billa. Gdy on grzązł w heroinie, ona uzależniła się od benzedryny. Speedowy ciąg wpędzał ją w halucynacje.
Towarzystwo zgromadzone w mieszkaniu wynajmowanym przez Joan żyło jak w gorączce, studenckie lokum zamieniło się w bohemiarską melinę. Rozpalał ich seks, narkotyki, intelektualne dyskusje, wspólne psychodramy i kontakty z półświatkiem".
Pod koniec 1946 roku Burroughs wyprowadza się z Joan na farmę w dolinie Rio Grande, którą kupili mu rodzice. Pisarz szybko zrozumiał, że farmerstwo to nie zajęcie dla niego i postanowił hodować marihuanę, ale i tym razem nie udało mu się zrobić dobrego interesu.

"Bill wciąż rozbijał się o granice prawa i uciekał coraz dalej na Południe. W Teksasie został aresztowany za uprawianie seksu w zaparkowanym przy drodze samochodzie i jazdę po pijanemu" - czytamy w "23 cięciach..." Księżyka:
"W Nowym Orleanie, gdzie osiadł w 1948 roku po sprzedaniu farmy, kroiła się grubsza sprawa: posiadanie niezarejestrowanej broni, narkotyków i podejrzanego listu z Nowego Jorku, w którym Ginsberg informował go o cenach marihuany. Prawnik załatwił, że Burroughs zamiast do więzienia poszedł do kliniki odwykowej, i polecił mu, aby przed rozprawą opuścił kraj".
W 1949 Burroughs wyjeżdża do Meksyku. Nadużywa alkoholu i jest w ciągu heroinowego nałogu, przeżywa kolejny homoseksualny romans, oddala się od Joan...

"W 1951 roku w Mexico City Burroughs przypadkiem zastrzelił Joan podczas pijackiej zabawy w Wilhelma Tella" - czytamy dalej. Burroughs mierzy rewolwerem do szklanki ustawionej na głowie Vollmer, strzela, kula trafia ją w głowę. Joan umiera w drodze do szpitala. Burroughs spędza w więzieniu niecałe dwa tygodnie, gdyż obrotnemu prawnikowi udaje się udowodnić, że był to nieszczęśliwy wypadek przy czyszczeniu broni...
Po wyjściu z więzienia, Bill wcale nie czuje, że odzyskał wolność. "Gdyby nie śmierć Joan, nigdy nie zostałbym pisarzem" - pisał Burroughs po latach we wstępie do swej powieści "Pedał".
Po tragicznym wydarzeniu czteroletni Billy junior zostaje odesłany do dziadków. Od tej pory jego kontakty z ojcem będą bardzo rzadkie. Jedyny syn Burroughsa również uzależnił się od heroiny i alkoholu. Jeszcze przed trzydziestką przeszedł przeszczep zrujnowanej wątroby. Wycieńczony alkoholizmem Billy junior umiera w marcu 1981 roku w wieku 33 lat.

W styczniu 1948 roku Burroughs udaje się na pierwszą kurację odwykową. "Cykle detoksów i ciągów będą odtąd stałym elementem jego życia" - zauważa Księżyk. W tym samym roku pisarz zaczyna pierwsze szkice do powieści "Ćpun", która ukazuje się ostatecznie w 1953 roku. "Ćpun" to niezwykły zapis uzależnienia od opiatów oraz o wychodzeniu z nałogu i wracania do niego.
Allen Ginsberg, świadek wejścia Burroughs w nałóg heroinowy, twierdził, że "jego stosunek do narkotyków był daleki od romantycznej ekscytacji hajem. I w tej kwestii Bill pozostawał realistą. [...] Z chłodną przenikliwością obserwował postępowanie nałogu, swoje wyobcowanie i wycofanie, metamorfozy w percepcji otoczenia i charakterze. [...] Potrafił przez osiem godzin siedzieć bez ruchu, wpatrując się we własny but".
Burroughs był niechętny kokainie czy amfetaminie. Dużo bardziej fascynowały go psychodeliki czy haszysz, ale ponad wszystko preferował "twarde doświadczenia bezwzględnego głodu opiatów - opium, morfiny, heroiny oraz wszelkich innych, naturalnych i syntetycznych pochodnych maku".

Burroughs nie zgadzał się z mówieniem, że jego narkomania była przejawem masochizmu. Odpowiadał, że powinno się raczej mówić o hedonizmie: "Wszystkie te narkotyki dawały mi mnóstwo przyjemności".
"Począwszy od końca lat czterdziestych, kilkakrotnie z powodzeniem rzucał nałóg, ale regularnie, do końca życia, powracał do opiatów. Już jako osiemdziesięciolatek mieszkający w Kansas systematycznie zażywał metadon, środek wykorzystywany w programach odwykowych dla heroinistów" - czytamy w "23 cięciach..." Księżyka. I w innym miejscu, o rytuałach ostatnich lat życia pisarza:
"Na początek dnia szklaneczka metadonu. Wypijał ją o ósmej i czekał w łóżku, aż zacznie działać. Wtedy wstawał. Zawsze to samo śniadanie z jajkami na bekonie i trzema filiżankami kawy, zastąpionej potem herbatą. Popołudniowy drink, ulubiona whisky z colą".

Od 1954 roku Burroughs żyje w Tangerze w Maroku. Za 50 centów dziennie wynajmuje pokój w męskim burdelu. W lutym rozpoczyna romans z hiszpańskim chłopcem o imieniu Kiki, o którym będzie mówił jako największej miłości swego życia.
To w Tangerze Burroughs znajduje się w najcięższym w swoim życiu stanie nałogu. Tutaj też zaczyna pisać pierwsze teksty, które później złożą się na kultowy "Nagi lunch". Rok później Bill wyjeżdża na sfinansowany przez rodziców odwyk do Londynu. W 1956 Kiki wyjeżdża do Madrytu i zostaje zasztyletowany w akcie zazdrości przez swego nowego kochanka, kubańskiego muzyka.
W 1958 roku Burroughs przenosi się do Paryża, publikuje w prasie pierwsze fragmenty "Nagiego lunchu", wokół którego zaczyna narastać aura skandalu oraz zaprzyjaźnia się z Brionem Gysinem, przez którego wpada "w obsesyjną fascynację kolażową techniką cut-up, igrającą z przypadkiem w demontażu i remontażu słów, dźwięków i obrazów".

W 1959 roku we Francji ukazuje się pierwsze wydanie "Nagiego lunchu". Wybucha skandal. Pierwsze egzemplarze powieści trafiają do USA z przemytu. Pojawiają się kolejne przekłady. W styczniu 1963 roku bostoński księgarz, który sprzedawał "Nagi lunch", zostaje aresztowany za rozpowszechnianie treści obscenicznych. Dwa lata później w Bostonie odbywa się proces powieści. Sąd uznaje ją za obsceniczną, wydawca składa odwołanie do Sądu Najwyższego.
Po sukcesie "Nagiego lunchu" w Stanach, Anglii, Francji, Niemczech, Włoszech i Japonii 51-letni pisarz stwierdza, że jest już w stanie żyć z tantiem, w związku z czym rezygnuje z 200 dolarów, które od 29 lat co miesiąc przesyłali mu rodzice.
Napisany w latach 1954-58 "Nagi lunch" jest zapisem świadomości autora, zapisem rozlicznych psychodelicznych wyobrażeń związanych z używaniem narkotyków. Pojawia się także w powieści szereg niezwykle ostrych - jak na te czasy - opisów seksu, głównie homoseksualnego. Na podstawie książki David Cronenberg nakręcił niezmiernie sugestywny, psychodeliczny film pod tym samym tytułem.

W 1959 roku kochankiem Burroughsa zostaje 19-letni Ian Sommerville, absolwent matematyki z Cambridge. Rok później w życiu autora "Ćpuna" pojawia się Mikey Portman, zepsuty 17-latek z utytułowanej angielskiej rodziny. Pięć lat później Burroughs żyje w trójkącie z Sommerville'em i jego nowym kochankiem, Alanem Watsonem.
Jesienią 1968 roku "zaczyna się spotykać z męskimi prostytutkami z okolic Piccadilly Circus. Wkrótce nawiąże toksyczny romans z jednym z ulicznych chłopców, Johnem Bradym" - czytamy w obszernym, obfitym w dziesiątki szczegółów, kalendarium życia i twórczości Burroughsa opublikowanym w "23 cięciach..." Księżyka.
W kolejnych latach Bill pracuje nad kolejnymi tekstami, wydaje następne książki, debiutuje jako aktor, zostaje wykładowcą, udziela wywiadów, setki razy występuje przed publicznością, bierze udział w konferencjach i festiwalach, których coraz częściej jest główną gwiazdą.

Pod koniec lat 70. Burroughs jest już niekwestionowanym guru epoki punk rocka. Kuszony przez punkową młodzież, po raz kolejny pogrąża się w heroinowym nałogu. W 1984 roku pisarz podpisuje kontrakt wydawniczy na siedem nowych książek z Viking Press: "Z zaliczką dwieście tysięcy dolarów po raz pierwszy w życiu osiąga finansową stabilizację".
Dopiero w 1985 roku ukazuje się pierwsze wydanie "Pedała" (ang. "Queer"), drugiej powieści Burroughsa, który ukończył ją już w 1953 roku. Bohater książki, William Lee, ucieka przed narkotykami i atmosferą Nowego Jorku. Osiedla się w stolicy Meksyku. Lee jest homoseksualistą - po wielu upokarzająco nieudanych próbach nawiązania kontaktu poznaje młodego mężczyznę, Gene'a Allertona. Gene oddaje mu się biernie, obojętnie, bez śladu obrzydzenia czy satysfakcji. Obaj wybierają się w szaleńczą podróż w głąb Ameryki Południowej w poszukiwaniu yage, tajemniczej halucynogennej rośliny...
Pod koniec lat 80. Bill zaczyna także intensywnie zajmować się twórczością plastyczną - w kolejnych krajach odbywają się wyprzedane wystawy jego malarstwa. W 1991 roku odbywa się kinowa premiera "Nagiego lunchu", kultowej ekranizacji powieści w reżyserii Davida Cronenberga.

W ostatnich latach życia Burroughs występuje w reklamach (Nike, GAP), nagrywa audiobooki "Ćpuna" i "Nagiego lunchu", występuje w teledysku U2, nagrywa głos do gry wideo i trafia na sztandary epoki informacji.
1 sierpnia 1997 roku Burroughsa ma atak serca. Trafia do szpitala, umiera następnego dnia rano. Uroczystości pogrzebowe odbywają się 6 sierpnia w Lawrence. Pisarz zostaje pochowany w rodzinnym grobowcu w Saint Louis.
W 2011 roku przed sądem w Istambule stają wydawca i tłumacz odpowiedzialni za turecką edycję "Delikatnego Mechanizmu" Burroughsa. Zarzut: rozpowszechnianie obscenicznych treści. Sąd przełożył ostateczne rozpatrzenie sprawy do 2015 roku.

Księżyk słusznie zauważa, że Burroughs w swojej prozie przepowiada "świat wymieszania kultur i ras, omotany przez wszechwładne manipulatorskie media i globalne korporacje nieustannie doskonalące maszynerie kontroli. Daje przy tym instrukcje przetrwania dla człowieka, który się rozprasza. Wszystko to uczyniło Burroughsa jednym z najważniejszych myślicieli epoki informacji na długo przed tym, nim się zaczęła".
Zdaniem Księżyka W. S. Borroughs przemienił się w kulturowego wirusa, bez którego wyobraźni i stylu nie byłoby cyberpunka, a nie mniej mają mu do zawdzięczenia chociażby "wściekłe feministki z Kathy Acker na czele", niezmiennie modni pisarze transgresyjni (np. B. E. Ellis, Ch. Palahniuk) oraz wszelkie świeże nurty fantastyki nowego wieku. "Wirus WSB przewija się we wszystkich radykalnych kulturowych ruchach dzikich chłopców (i dziewcząt) oraz niewidzialnych generacji cywilizacji poprzemysłowej. Dziś jego symptomy są wszechobecne" - czytamy.
Esej Rafała Księżyka to pierwsza w Polsce monografia jednego z najważniejszych pisarzy amerykańskich XX wieku. Za Burroughsem ciągnie się czarna legenda ćpuna, pedała i zabójcy, eksploratora granic narkotycznego uzależnienia. Jednocześnie Burroughs to inspirator ruchów kontrkultury, takich jak beat, punk, industrial i cyberpunk. Norman Mailer twierdził, że Burroughs to jedyny amerykański pisarz współczesny opętany geniuszem. "23 cięcia..." pokazują - wszechstronnie i przystępnie - całe bogactwo i intensywność tego opętania.
Oprac. Grzegorz Wysocki, WP.PL, na podst. "23 cięć dla Williama S. Burroughsa" Rafała Księżyka (Wyd. W Podwórku).