Historia Literackiej Nagrody Nobla
Przez 105 lat przyznawania Literackiej Nagrody Nobla siedem razy nagrody nie przyznano, a czterokrotnie wyróżniono nią dwie osoby. Wśród laureatów jest zaledwie dziesięć kobiet.
Najczęściej Nobla dostawali pisarze i poeci z obszaru języka angielskiego – 21 razy. Ustępują im liczebnością Skandynawowie – 14, oraz twórcy francuskojęzyczni – 12. Dwanaście razy odbierał też Nobla literat niemieckojęzyczny. Kolejna grupa laureatów nagrody Nobla to Słowianie (11), w tym czwórka Polaków oraz czwórka Rosjan, jeden Jugosłowianin i jeden Czech. Listy nagrodzonych Słowian dopełnia Josif Brodski , piszący zarówno po rosyjsku, jak i angielsku (nagrodę otrzymał jako obywatel USA).
Tyle samo jest noblistów włoskich co hiszpańskich – po pięciu. Jeśli jednak doliczyć do tych ostatnich pięciu laureatów z Ameryki Łacińskiej, to hiszpańskojęzycznych noblistów będzie 10. Gao Xsingjian to jedyny Chińczyk w tym gronie, a Imre Kertesz jest pierwszym noblistą języka węgierskiego.
Precyzyjne określanie liczby noblistów według obywatelstwa, narodowości i obszaru językowego jest nieco zwodnicze. Isaac Bashevis Singer to Żyd z Polski, tworzący w USA w języku jidisz, znany na świecie w angielskich tłumaczeniach. Elias Canetti to pisarz zaliczany do literatury austriackiej, z pochodzenia Żyd rumuński, obywatel brytyjski. Amerykanie zaliczają do swoich noblistów Brodskiego i Miłosza .
Osobną kategorię stanowią pisarze tworzący na emigracji – są wśród nich emigranci z własnej woli i twórcy wydaleni z rodzinnego kraju, np. emigrantka z RPA Nadine Gordiner . Nagrodzony Noblem w 1969 r. Samuel Beckett , urodzony w Irlandii dramatopisarz i powieściopisarz, większość życia spędził w Paryżu, pisząc zazwyczaj po francusku i tłumacząc swoje własne dzieła na angielski.
Akademię Szwedzką, na wzór Akademii Francuskiej, założył król Gustaw III w 1786 roku. Liczy ona 18 członków. W skład Akademii wchodzą pisarze, poeci, filolodzy i językoznawcy. Jej statutowym zadaniem jest opracowywanie wielkiego słownika języka szwedzkiego, ukończenie tego dzieła planuje się dopiero na rok 2020. Akademicy organizują też konferencje, przyznają nagrody i stypendia, wydają monografie szwedzkich pisarzy.
W 1897 roku członkowie Akademii Szwedzkiej dowiedzieli się z testamentu Alfreda Nobla, zamożnego wynalazcy dynamitu, że mają stanowić jury międzynarodowej nagrody, przyznawanej co roku jakiemuś pisarzowi za najwybitniejsze dzieło o tendencjach idealistycznych.
Członkowie Akademii, której zadaniem była troska o czystość języka szwedzkiego i popularyzowanie szwedzkiej literatury, nie czuli się powołani do oceniania literatury światowej. Pięć lat później, w 1901 roku, uznali jednak, że francuski poeta Rene Sully Proudhomme spełnia podane w testamencie Nobla kryteria i przyznali mu nagrodę.
Kandydatów do literackiego Nobla zgłaszają poprzedni laureaci, członkowie podobnych akademii w innych państwach, profesorowie literatury i historii literatury z uczelni akademickich, przewodniczący związków pisarzy, PEN-klubów z całego świata oraz sami członkowie Szwedzkiej Akademii.
Kandydatury można zgłaszać do końca stycznia. Jest ich zazwyczaj ok. 500, a po pierwszej selekcji zostaje 150-200 nazwisk. W marcu lista zawęża się do 10-20 nazwisk, przed wakacjami obejmuje maksymalnie 5-8 propozycji. We wrześniu dyskutuje się przeważnie już tylko nad dwiema kandydaturami. Głosowanie odbywa się następująco: sekretarz Akademii obchodzi stół ze srebrna tacą, a akademicy składają na niej karteczki z wybranym nazwiskiem. Obowiązuje absolutna większość głosów – jeżeli nie uda się za pierwszym razem, głosowanie odbywa się ponownie.
W historii nagrody tylko raz przyznano ją pośmiertnie: w 1931 r. uhonorowano nią Erika Axela Karfeldta, wybitnego poetę i członka Szwedzkiej Akademii, który przez 20 lat pełnił funkcję jej sekretarza. Choć dwukrotnie w ciągu jego życia akademicy głosowali na niego, za każdym razem oponował, tłumacząc, że nie powinno się nagradzać samego siebie. W latach: 1914, 1918, 1935 i 1940-43 nagrody nie przyznawano.
Czterokrotnie literacką Nagrodę Nobla przyznano podwójnie. Otrzymali ją wspólnie w 1904 r. hiszpański dramatopisarz Jose Echegaray i francuski poeta Frederic Mistral , autor słownika dialektu prowansalskiego. W 1917 r. dwoma noblistami zostali Duńczycy: Erik Pontoppidan i Karl Gjellerup . Kolejny raz dwoma laureatami byli w 1966 r. szwedzka poetka Nelly Sachs i prozaik z Izraela, tworzący w języku hebrajskim Joseph Samuel Agnon, który pisał m.in. powieści o polskich Żydach. Po raz czwarty podwójny Nobel został przyznany w 1974 r. Szwedom: pisarzowi Eyvindowi Johnsonowi i poecie Harry'emu Martinsonowi.
Tylko dwóch pisarzy odmówiło przyjęcia nagrody– Jean Paul Sartre (argumentował, że pisarz nie powinien dać się przekształcić w instytucję) i Borys Pasternak (któremu przyjęcia nagrody zakazały władze radzieckie).
