"Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego - prawdziwa opowieść o bohaterach czy mit, w który uwierzyliśmy?

Od piątku 7 marca w kinach możemy oglądać długo wyczekiwaną ekranizację "Kamieni na szaniec" Aleksandra Kamińskiego w reżyserii Roberta Glińskiego. To doskonała okazja, by przyjrzeć się bliżej tej kultowej, niezapomnianej, a od jakiegoś czasu także budzącej wielkie kontrowersje powieści.
Czy "Kamienie na szaniec" to zakłamana historia, która luźno opiera się na faktach? Czy Alek, Rudy i Zośka (na zdj.) byli prawdziwymi wojennymi bohaterami, czy też jest to mit, w który wierzymy od lat? Czy Zośkę i Rudego łączyło homoseksualne uczucie, ale fakt ten jest ukrywany przed odbiorcami? Co w powieści jest prawdą i faktem historycznym, a co fikcją literacką, zmyśleniem i świadomym tworzeniem legendy? Jak prezentują się "Kamienie na szaniec" czytane dzisiaj i czy przed wybraniem się do kina warto sięgnąć po literacki pierwowzór?
Na te i na wiele innych pytań odpowiadamy na kolejnych stronach galerii, gdzie piszemy więcej o powieści, postaciach i wydarzeniach historycznych w niej opisanych oraz gigantycznej dyskusji, jaką sprowokowała.
Czytaj także: ekranizacja "Kamieni na szaniec".

Oparta na prawdziwych wydarzeniach powieść Aleksandra Kamińskiego opowiada o grupie chłopców, którzy w czasie II wojny światowej przystąpili do walki z hitlerowskimi Niemcami w ramach tzw. małego sabotażu, czyli akcji konspiracyjnych ośmieszających okupanta i uderzających w nazistowską propagandę. Książka po raz pierwszy ukazała się w 1943 roku i od lat znajduje się w kanonie szkolnych lektur.
Krótkie przypomnienie dla tych, którzy nie uważali na lekcjach języka polskiego - głównymi bohaterami "Kamieni na szaniec" są Rudy (Jan Bytnar), Zośka (Tadeusz Zawadzki) i Alek (Maciej Aleksy Dawidowski). Są młodzi, inteligentni i ambitni. Mają mnóstwo planów, zamierzają podbić świat, właśnie zdali maturę w Liceum im. Stefana Batorego. Na drodze do realizacji ich młodzieńczych planów staje wojna, która wybucha we wrześniu 1939 roku...

Początkowo Rudy, Zośka i Alek są uczestnikami Małego Sabotażu (zajmują się m.in. uliczną propagandą), z czasem przechodzą do Grup Szturmowych. Stają się żołnierzami podziemnej armii, ale za wierność ideałom, lojalność i wiarę w sens walki zbrojnej przyjdzie im zapłacić ogromną cenę...
Po aresztowaniu Rudego Zośka podjął decyzję, by odbić przyjaciela. Dochodzi do pamiętnej akcji pod Arsenałem, w wyniki której Rudego udaje się wyciągnąć z siedziby Gestapo, ale wskutek odniesionych podczas tortur ran, chłopak umiera kilka dni później. Tego samego dnia, 30 marca 1943 roku, umiera także Alek, który w czasie akcji został postrzelony w brzuch.
Autor powieści mówił, że "Kamienie na szaniec" to przede wszystkim opowieść o wspaniałych ideałach braterstwa i służby oraz o ludziach, którzy "potrafią pięknie umierać i pięknie żyć". Czy w rzeczywistości było inaczej? Czy fakty historyczne różnią się zdecydowanie od wydarzeń przedstawionych w powieści?

Jakiś czas temu obszernie pisaliśmy o ostrym, budzącym wiele kontrowersji wystąpieniu Elżbiety Janickiej z Instytutu Slawistyki PAN, której zdaniem "Kamienie na szaniec" to jedna z najbardziej mitotwórczych książek w polskiej historii. Janicka swoją krytyczną analizą powieści wywoła ogromną dyskusję, w której udział wzięło wielu znanych publicystów politycznych, dziennikarzy i krytyków.
"Kamienie na szaniec zostały wydane dwukrotnie podczas okupacji, po raz pierwszy w lipcu 1943 roku. Książka była szeroko czytana przez młodych ludzi, wywoływała entuzjazm. Można mówić o niej jako o podręczniku postaw patriotycznych, którego oddziaływanie nie słabło przez siedem kolejnych dekad" - dodaje Janicka.
Janicka nie podoba się, że powieść Kamińskiego przedstawia jako "głęboko moralny i życiowo atrakcyjny wzorzec walki zbrojnej i śmierci "za ojczyznę" bez liczenia się z uwarunkowaniami, realną postacią i kosztami przemocy, także jej konsekwencjami moralnymi. W "Kamieniach na szaniec" śmierć jest przedstawiona jako romantyczna męska przygoda".

Badaczka przypomniała, że wznowione w lipcu 1944 roku "Kamienie na szaniec" budowały atmosferę, w której wbrew racjonalnym przesłankom przystąpiono do powstania warszawskiego. Po wojnie książka utrzymała pozycję dzieła mitotwórczego, "Kamienie..." były lekturą szkolną w latach 1946-1950, a potem od 1958 do 1969 roku. Ponownie w kanonie lektur znalazły się w 1978 roku fragmenty książki, a w roku 1985 - na powrót jej całość.
"Można więc powiedzieć, że przez pół wieku lektura opowieści o akcji pod Arsenałem była częścią oficjalnej edukacji historycznej i polityki tożsamościowej. Związek Harcerstwa Polskiego kultywował tradycję Szarych Szeregów, organizowano rajdy Arsenał. [...] W przypadku "Kamieni na szaniec" PRL-owski mainstream i opozycja były zgodne, że jest to książka ważna, propagująca właściwe postawy".
Czy w rzeczywistości jest inaczej? Zdaniem badaczki głównym problemem związany z książką Kamińskiego jest fakt, że nigdy nie poddano jej krytycznej analizie. Nie pokuszono się też o umieszczenie opowieści Kamińskiego w kontekście historii okupacyjnej Warszawy, nie usytuowano opisanych postaci i wydarzeń na tle historycznym szerszym od przyjętego przez autora.

"Kamienie na szaniec to tekst o takim zakresie oddziaływania i roli formacyjnej, że jego miejsce jest w lekturze szkolnej, ale nie na tym poziomie wiekowym, co obecnie. To tekst dla zdecydowanie starszych odbiorców, gotowych podejść do niego poznawczo, a nie - wyznawczo, jak to się dzieje obecnie. Analityczna praca z tekstem miałaby wówczas szanse prowadzić do samoświadomości i krytycznej refleksji nad wzorami kultury" - uważa Janicka.
Wiceprezes Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Tadeusz Filipkowski polemizując z Janicką, wspomina: "Książkę "Kamienie na szaniec" przeczytałem dosłownie w kilka dni po śmierci "Zośki", nie mając pojęcia, że to jest właśnie ten człowiek, z którym codziennie spotykałem się u mojej ciotki na obiadach [...]. Dla naszego pokolenia była pokrzepieniem, lekturą odzwierciedlającą nasze postawy i wzorce, którymi opisane w niej osoby były dla nas jako dla pokolenia".
Według Filipkowskiego książka wypełniała niezwykle ważne zadanie - pokazywała celowość walki, którą "my wszyscy uznawaliśmy i sankcjonowaliśmy, bo chodziło nam o społeczeństwo aktywne w obliczu terroru".

Wypowiedzi badaczki wywołały ogromne poruszenie w mediach. Z Elżbietą Janicką polemikę podjęli między innymi historycy i byli żołnierze, których zdaniem książka Kamińskiego jest dziełem o przyjaźni, zaufaniu i odpowiedzialności, które odzwierciedla wzorce ówczesnego pokolenia i ukazuje celowość walki. "Po szybkiej lekturze tekstu neguję wszystko, co jest w nim zawarte. Dla mnie to jest szok" - mówił prof. Tytus Karlikowski "Tytus", były żołnierz Batalionu "Zośka".
Również dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN historyk Andrzej Zawistowski miał problem z tekstem Janickiej. Jego zdaniem powieść Kamińskiego jest zupełnie o czym innym niż chciałaby Janicka: "Publikacja opowiada o Szarych Szeregach, o Grupach Szturmowych, o trójce przyjaciół. Mieliśmy wówczas podzieloną Warszawę, to było odcięte miasto. To, że Kamiński - jak sama Janicka wskazuje - człowiek, który na pewno nie był antysemitą, pisze książkę, w której chce ukrywać problem Żydów, to jest aberracja, zupełnie coś horrendalnego".

Najostrzejsze polemiki wywołała jednak sugestia Janickiej na temat homoseksualnej relacji Zośki i Rudego. Według badaczki bohaterowie "Kamieni na szaniec" - Alek (na zdj.), Rudy i Zośka - zastygli w postaci zaakceptowanej przez szkolne interpretacje i zostali zakonserwowani w martyrologii.
Dlaczego Janicka sugeruje, że Zośkę i Rudego łączyło homoseksualne uczucie? W odpowiedzi cytuje m.in. słowa samego Zośki, który tak pisze o dniach po uwolnieniu Rudego: "Wziął moją rękę w swoją dłoń i trzymał mocno. Mówił: "Tadeusz, ach Tadeusz, gdybyś wiedział...". Skarżył się na ból i mówił: "Tadeusz, jak rozkosznie, jak przyjemnie...". [...] Mówił, że już będziemy szczęśliwi, że będziemy wreszcie mieszkać razem, że pojedziemy na wieś, gdzie w lecie spędzaliśmy dwa niezapomniane, szczęśliwe dni. [...] Gdy byliśmy razem przyjemność mu sprawiało, gdy trzymałem go za ręce lub gładziłem ręką po głowie".
Z badaczką zgadza się Krzysztof Tomasik: "Taka wspólnota mężczyzn jest bardzo blisko wymiaru homoerotycznego. Aż się prosi o taką analizę, tym bardziej że jeden z bohaterów miał na imię "Zośka". Takie uczucia były zawsze, nie ma powodu, żeby dziwić się homoseksualnej miłości podczas wojny, zarówno po stronie podziemia, jak i niemieckich żołnierzy". Czy rzeczywiście mowa tutaj o czymś więcej niż o przyjaźni między nastolatkami?

Dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN historyk Andrzej Zawistowski pytany o relację Zośki i Rudego oraz o to, czy byli przyjaciółmi, czy kimś więcej, odparł: "Co ja mogę powiedzieć? Czy to ma jakiekolwiek znaczenie dla tej książki? O wszystkim wszystko można napisać, a najbardziej zdziwiony byłby w tym przypadku autor "Kamieni na szaniec". Takie tezy nie mają ugruntowania w prawdzie historycznej. Jako historyk nie będę z tym dyskutował. Książka Kamińskiego (na zdj.) mówi o przyjaźni".
Ostro na słowa Janickiej zareagował także Artur Zawisza, jeden z liderów Ruchu Narodowego. "Prymitywne próby kradzieży bohaterów narodowej wyobraźni będą się powtarzać raz za razem, bo taka jest światowa strategia środowisk przeciwnych prawu naturalnemu i ludzkiej godności. Oczywiście nie chodzi tu o żadne literaturoznawstwo ani badania historyczne, ale o infekowanie społecznej świadomości domniemaniami oswajającymi z dewiacjami" - mówił dla serwisu Fronda.pl.
Według Zawiszy przyjaźń Rudego i Zośki to "wzór postaw męskich tyleż patetycznych, co sentymentalnych. Ta przyjaźń jest twarda, przypadając na czas krwi i żelaza, a jednocześnie czuła, bo łzy i wzruszenia też bywają męskie". Przedstawianie bohaterów powieści jako "homopary" Zawisza nazwał opluwaniem tradycji "braterstwa i służby".

Na temat powieści Kamińskiej oraz "kuriozalnych interpretacji" Janickiej pisał m.in. Krzysztof Varga: "Upieram się przy tym, że Janicka książkę pewnie przeczytała, ale mało z niej zrozumiała. A wydaje mi się, że jak ktoś w Polskiej Akademii Nauk pracuje, to powinien posiadać umiejętność czytania ze zrozumieniem, a także przydatną w pracy naukowej umiejętność interpretacji dzieła literackiego. To umieć powinien nawet magister, co dopiero doktor".
Varga w tekście na łamach "Gazety Wyborczej" zaznaczył wyraźnie, że jego zdaniem wartość literacka "Kamieni na szaniec" jest mocno dyskusyjna, wręcz mierna: "To rzecz do bólu egzaltowana, pretensjonalna, momentami w swej literackiej słabości wręcz wzruszająca. Kamiński napisał hagiografię trzech harcerzy tworzących Mały Sabotaż, a potem Grupy Szturmowe Szarych Szeregów. Jak się pisze hagiografię, to się idealizuje i uwzniośla opisywanych świętych, czyż nie?".
Varga skomentował również rzekomą homoseksualną miłość Rudego i Zośki, a raczej, jak to określił, "niezdrowe seksualne podniecenie Janickiej", które najprawdopodobniej wzięło się z niewłaściwych interpretacji "egzaltowanych fragmentów książki": "Rozkoszny ból nie musi oznaczać tu bólu seksualnego, to jest cierpienie o proweniencji romantycznej przecież, wzniosłość wzięta z poezji wieszczów, chłopców wychowanych na micie romantycznym, a nie teorii queer".

Z perspektywy czasu za jeden z najciekawszych i najbardziej wyważonych głosów w sporze na temat "Kamieni na szaniec" można uznać krótki komentarz Michała Okońskiego, zastępcy redaktora naczelnego "Tygodnika Powszechnego", który napisał m.in., że jest "kompletnie nieoburzony" hipotezami Janickiej. Wiadomość, iż "Zośkę" i "Rudego" łączyła homoseksualna miłość przyjął z "takim samym wzruszeniem ramion jak sugestie, że gejami byli inni idole mojej młodości, Frodo Baggins i Sam Gamgee [bohaterowie "Władcy pierścieni" Tolkiena]".
"Kilka dni po pierwszej informacji na temat wywodów Janickiej pewnie bym już o niej nie pamiętał, gdyby nie awantura, która rozpętała się w najważniejszych polskich mediach. Jedni i drudzy zacierali ręce, że oto dostali nową amunicję: potwierdzenie lewicowych obsesji i prawicowego szaleństwa" - czytamy dalej.
"Czy gdyby "Zośka" i "Rudy" (na zdj.) rzeczywiście byli gejami, ich bohaterstwo stałoby się w ten sposób mniejsze? Albo: czy paradygmat romantyczny stałby się wówczas akceptowalny dla lewicowej krytyki?" - pytał Okoński.

Do dyskusji na temat "Kamieni na szaniec" włączył się również Tomasz Lis, który zauważył, że wyrywanie sobie "Zośki" (na zdj.) i "Rudego" przez postępowców i patriotów nie mówi nam niczego nowego o tych wspaniałych młodych ludziach, bardzo wiele mówi za to o dzisiejszej Polsce. Naczelny "Newsweeka" napisał, że nie obchodzi go, czy bohaterowie Kamińskiego byli gejami czy nie, a pozytywem całej awantury może być fakt, że młodzi ludzie w ogóle dowiedzą się o istnieniu "Zośki", "Alka" i "Rudego".
Z kolei zdaniem Tomasza Terlikowskiego, znanego katolickiego publicysty i redaktora naczelnego "Frondy", wycofanie powieści Kamińskiego ze szkół i "odebranie jej dzieciom", byłoby równe kastracji ważnego elementu rzeczywistości z ich myślenia i emocji. "Wykastrowanie" to "służyć może wyłącznie naszemu wynaradawianiu".
Terlikowski przyznaje też, że biorąc pod uwagę "chłam", jaki serwuje się dzisiaj dzieciom jako lektury (przykładem "słaby literacko i groźny duchowo Harry Potter"), "Kamienie na szaniec" to "po prostu świetna książka" z ciekawymi bohaterami, akcją i przesłaniem.

Aleksander Kamiński (na zdj.) rozpoczął pisanie "Kamieni na szaniec" 1 maja 1943 roku. Tego samego dnia na aryjską stronę wyszli wysłannicy Żydowskiej Organizacji Bojowej z informacją, że żydowscy powstańcy są już wyczerpani i proszą AK o pomoc w wyjściu z getta.
Kamiński był jednym z trzech kontaktów Żydowskiej Organizacji Bojowej z komendą AK i tym samym człowiekiem doskonale zorientowanym w sytuacji. Wiedział, że prośba żydowskich bojowników pozostała bez odpowiedzi ze strony AK. Tworzył wielki mit polskiego podziemia, patrząc na płonące getto, o którego powstańcach nie wspomniał w tekście.
"Nie mam wątpliwości, że jego decyzja była motywowana świadomością, że w przeciwnym razie tekst napotkałby na opór czytelników. Mówiąc wprost: Kamiński liczył się z antysemityzmem odbiorców swojej książki" - odpowiada Janicka. Jest to dla niej przykład, jak brak analitycznego podejścia do tekstu "Kamieni na szaniec" przyczynia się do tworzenia nieprawdziwego obrazu historii.

"Piszemy historię Polski, która jest opowieścią o etnicznych Polakach. Omijamy to, co działo się w tym samym mieście, w tym samym czasie, ulica w ulicę, z udziałem osób, które się wzajemnie znały. To krzywdzi realnych ludzi, infantylizuje myślenie, wyjaławia kulturę. Dlatego należy widzieć rzeczy w całej ich złożoności" - wyjaśnia badaczka. Prof. Jacek Leociak, historyk literatury, dodaje: "Czytając "Kamienie na szaniec" ludzie z konspiracji mogli w ogóle nie wiedzieć, że w Warszawie jest getto".
Historyk Andrzej Zawistowski zwraca uwagę, że książka Kamińskiego wcale nie jest książką o umieraniu: "W przeciwnym razie przyjaciele Rudego czekaliby, aż szlachetnie odda on w więzieniu życie za ojczyznę. Ale oni dążyli do życia w wolnym kraju. Byli lojalni w stosunku do swoich kolegów.
Trudno powiedzieć, że podejmując decyzję o Akcji pod Arsenałem, nie liczyli się z jej konsekwencjami. "Kamienie na szaniec" to książka o przyjaźni, zaufaniu i odpowiedzialności. To są te cechy, które posiadali harcerze. Jeden na drugiego może liczyć. Oni nie pragnęli śmierci".

Którzy z publicystów spierających się o "Kamienie na szaniec" mieli rację, a którzy mijali się z prawdą? Jaka była prawdziwa natura przyjaźni "Rudego" i "Zośki"? Czy spór o powieść Kamińskiego to kolejna odsłona rytualnej wojny pomiędzy polską prawicą a lewicą? Czy głośne, krytyczne wystąpienie Janickiej było zbiorem nadinterpretacji i insynuacji? I jak to w końcu jest z poziomem artystycznym tej kultowej powieści?
Aby odpowiedzieć na te wszystkie pytania, warto - jeszcze przed wybraniem się do kina - sięgnąć po literacki pierwowzór. Z okazji premiery filmu przygotowana została specjalna edycja książki (Wyd. Nasza Księgarnia) wzbogacona o kolorową wkładkę ze zdjęciami z planu opisanymi przez reżysera, Roberta Glińskiego, a także osobisty tekst Wojciecha Feleszki, wnuka Aleksandra Kamińskiego, oraz tekst literaturoznawczyni doktor Ewy Hoffmann-Piotrowskiej.
Książkę otwiera wstęp Barbary Wachowicz, autorki wystawy "Kamyk na szańcu" i cyklu Wierna rzeka harcerstwa. Kamienie na szaniec ilustruje ponadto kilkadziesiąt zdjęć Bohaterów Szarych Szeregów, Alka, Rudego i Zośki, ze wszystkich okresów ich życia.
Oprac. GW, WP.PL, na podst. źródeł cytowanych w tekście, PAP, mat. prasowych i innych.