Kim była tajemnicza kochanka Czesława Miłosza? Fascynująca i mroczna historia "miłosnego trójkąta"

Czy Czesław Miłosz, wybitny polski poeta i laureat literackiego Nobla, w młodości porzucił Jadwigę, swą kochankę, gdy ta poinformowała go, że jest z nim w ciąży? Czy tak bardzo bał się małżeństwa i utrzymywania rodziny, że zdecydował się na ucieczkę? Czy opuszczając Wilno spodziewał się, że jego ukochana wkrótce wyląduje w ramionach kryminalisty skazanego na karę śmierci?
Choć historia wydaje się nieprawdopodobna, wiele wskazuje, że tak właśnie było. Co więcej, ucieczka Miłosza doprowadziła kobietę do myśli samobójczych. Zrozpaczona kochanka z pomocą koleżanki miała znaleźć akuszerkę, która dokonała zabiegu spędzenia płodu...
Tak przynajmniej twierdzi Sergiusz Piasecki, kolejna pierwszoplanowa postać tego "miłosnego trójkąta". Piasecki był nie tylko pisarzem, ale też przestępcą, przemytnikiem i szpiegiem, którego skazano na karę śmierci. Ułaskawiony, po latach został mężem Jadwigi, dawnej kochanki Miłosza.
Więcej na temat tej mrocznej i fascynującej historii miłosnej oraz wszystkich jej bohaterów piszemy na kolejnych stronach galerii, przy okazji premiery najnowszej książki Marii Nurowskiej pt. "Sergiusz, Czesław, Jadwiga" (Wyd. WAB).

Główną bohaterką dramatycznie zakończonego romansu jest Jadwiga Waszkiewiczówna, urodzona 11 lipca 1910 roku w rodzinie ginekologa (jako pierwszy lekarz w Wilnie wykonał cesarskie cięcie). Córka jednak niezbyt dogadywała się z ojcem z powodu jego endeckich poglądów. Sama była wyemancypowana, samodzielna i stanowcza, nie interesowała się ludźmi "przeciętnymi".
Jadwiga mieszała wraz z rodzicami blisko akademika, w którym mieszkał przyszły noblista. Według Andrzeja Franaszka, biografa Miłosza, para poznała się już na studiach, ale początek ich związku to najprawdopodobniej rok 1931. Jadwiga miała 21 lat, Czesław - rok mniej.
W maju tego roku Miłosz pisał w liście do Iwaszkiewicza: "śmieszna rzecz, taki gieroj i światoburca brnę aż strach w erotyzmy i pewna dziewczyna doprowadza mnie do czort wie czego".

Dramatycznie zakończony romans z młodości Czesława Miłosza był jedną z głównych przyczyn niechęci, jaką żywił w kolejnych latach wobec przyszłego noblisty Sergiusz Piasecki. Właśnie ten mało znany epizod biografii wybitnego pisarza przypomina w powieści "Sergiusz, Czesław, Jadwiga" Nurowska. Opowiada historię wielkiej miłości, która znalazła odbicie tak w wierszach Miłosza, jak i w powieściach Piaseckiego.
Najdokładniej, ale też najbardziej bezlitośnie i - być może - nie do końca wiarygodnie romans Miłosza z Jadwigą opisał właśnie Sergiusz Piasecki w autobiograficznej powieści "Wieża Babel". Pisarz opisuje, jak pewnego dnia w gości do wiejskiej posiadłości Waszkiewiczów przyjechał młody poeta, którego bohaterka, występująca w powieści Piaseckiego jako Helena, nazywa Narcyzem.
Ów Narcyz to oczywiście Czesław Miłosz, a dalszy ciąg charakterystyki jest dla przyszłego noblisty jeszcze mniej przychylny...

"Otoczył ją aurą uwielbienia, pisał dla niej wiersze, czułe listy. Zapewniał ją o swojej miłości "do śmierci". Osiągnął to, że stała się jego kochanką... w jej pojęciu, zgodnie z jego zapewnieniami, żoną. [...] Po jakimś czasie Helena zaszła w ciążę. Narcyz był wtedy w Wilnie. Zawiadomiła go. Poprosiła, żeby dotrzymał słowa i jak najszybciej ją poślubił. Narcyz nie odpowiedział na kilka listów. A kiedy zażądała spotkania i wyznaczyła jego termin, wyjechał do Warszawy" - pisze Piasecki, który kilka lat później sam ożenił się z Jadwigą Waszkiewiczówną.
"Helena udała się do Wilna i zdobyła jego adres warszawski. Pojechała tam. Z trudem zdołała uzyskać spotkanie z nim na dworcu kolejowym. Błagała go, żeby dopomógł jej wywikłać się z tragicznej sytuacji. Narcyz jej to przyrzekł i zapewnił o swej miłości" - czytamy dalej.
A jednak, gdy tylko Helena wróciła do Wilna, poeta wysłał do niej okrutny list...

W liście do Jadwigi Miłosz napisał, że "nie ma zamiaru marnować sobie przyszłości związkiem z nią, że nie wie, kto jest sprawcą ciąży, bo ona w Wilnie flirtowała nawet z jego kolegami. Dodał, że wyjeżdża na długo za granicę".
Jak nietrudno się domyślać, kochanka poety wpadła w rozpacz, zaczęła nawet myśleć o samobójstwie.
"Wreszcie, z pomocą swej starszej koleżanki, znalazła akuszerkę, która dokonała zabiegu spędzenia płodu. Tegoż dnia Helena w domu dostała gorączki i ciężko zachorowała. Zabrano ją do kliniki i dokonano operacji. Życie Heleny ocalono, ale jej sytuacja w rodzinie stała się okropna. Traktowano ją jak zbrodniarkę" - pisał Piasecki.

Porzucona przez kochanka i odrzucona przez rodzinę, Jadwiga Waszkiewiczówna wyjechała z Wilna i zaczęła pracować jako urzędniczka w jednym z miast powiatowych. Do Wilna i rodzinnego domu wróciła po wybuchu II wojny światowej:
"Chętnie ją przyjęto, bo była potrzebna do pracy w majątku, który został opuszczony przez parobka i jego żonę. Heleny nie oszczędzano. Dano jej najcięższe obowiązki. Gdy zaś bolszewicy rozpoczęli masowe wywożenie ludzi, wszyscy się ukryli, lecz Helenę pozostawiono w folwarku, by go pilnowała" - pisał Sergiusz Piasecki.
Czy przesadzał i konfabulował? Czy mścił się po latach na Miłoszu, który w młodości skrzywdził Jadwigę?

Andrzej Franaszek, biograf Miłosza, twierdzi, że wiele przytaczanych przez Piaseckiego faktów się zgadza. Prawdą jest, że Miłosz wyjechał - najpierw do Warszawy, a później do Francji. Prawdą jest, że Jadwiga po studiach opuściła Wilno i pracowała w Łucku. "I wreszcie, co tu kryć, w ówczesnym wcieleniu Miłosza było wiele z Narcyza". Zarazem jednak zauważa Franaszek:
"Piasecki pisał swą powieść w latach sześćdziesiątych, po pełnych jadu atakach na Miłosza, mógł więc ubarwić historię. Niewątpliwie jednak odejście od "J.W." stało się dla autora "Ocalenia" traumą niesioną przez resztę życia".

"Lato 1936. Upojenie latem i życiem. [...] Powinienem był czuć się szczęśliwy. Miałem pracę, dość pieniędzy na moje potrzeby i uroczą kochankę. Czyli wszystko jak być powinno. A jednak czułem, że to tylko pauza, czas jakby wzięty w nawias po moim cierpieniu, ciężkim grzechu i winie, a przed niewiadomą komplikacją, w którą ciągnęło mnie jak ćmę do świecy" - pisał po latach Miłosz.
Czy mowa w tym fragmencie o nienarodzonym dziecku? Czy to z nim wiąże się ów "ciężki grzech i wina"?
"Mówiąc o burzliwych kolejach swego losu, a na różne sposoby robił to wielokrotnie, Miłosz prawie zawsze napomykał, iż są w jego biografii miejsca tak bolesne, że niemożliwe do opowiedzenia nawet po dziesięcioleciach. Jednym z takich miejsc, bodaj czy nie najważniejszym, jest historia "prawdziwej i tragicznej miłości chłopięcego wieku" - przypomina biograf poety.

Miłosz miał poczucie winy z powodu tego, w jaki sposób zachował się wobec swej młodej kochanki. "Na pewno uciekał przed normalnością - bał się, że rodzina i regularna praca odbiorą mu poetyki dar" - uważa biograf noblisty. Na starość Miłosz wspominał:
"wiem, że absolutnie szalona miłość do Jadwigi W. była moją zasadniczą klęską, żywiącą wszelkie wewnętrzne udręki (...) I myślę, że brak przyjęcia losu, brak miłości chrześcijańskiej do W., jest największym grzechem mojego życia".
Jadwiga mu wybaczyła, napisała w liście po latach: "chciałabym tylko, żebyś zawsze wiedział, że nie byłeś nigdy zły, tylko właśnie bardzo dziecinny i za młody".

Podczas wojny Jadwiga poznała Sergiusza Piaseckiego, pisarza, którego życie przypomina powieść przygodową i jest tematem na kilka osobnych artykułów. Po I wojnie światowej Piasecki krążył w okolicach Wilna zajmując się m.in. szulerką, produkcją pornograficznych zdjęć, fałszowaniem czeków i dokumentów.
Do skromnej pensji wypłacanej przez polski wywiad dorabiał sobie przemytem przez granicę m.in. kokainy, narkotyku popularnego wśród sowieckich oficerów. Po zwolnieniu z pracy w wywiadzie zajął się pospolitym rozbojem. Karę 15 lat więzienia odsiadywał m.in. w najcięższym więzieniu II RP na Łysej Górze.

W więzieniu Piasecki zachorował na gruźlicę, ale też nauczył się literackiego języka polskiego (jego pierwszym językiem był rosyjski) czytając Biblię i "Wiadomości Literackie". Zaczął też spisywać swoje wspomnienia ("Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy"), których rękopis dotarł do rąk Melchiora Wańkowicza. Książka odniosła sukces, a o uwolnienie Piaseckiego zaczął zabiegać cały panteon polskich pisarzy na czele. W 1937 roku prezydent Ignacy Mościcki ułaskawił go.
Podczas II wojny światowej Piasecki dowodził na Wileńszyźnie oddziałem specjalnym AK do wykonywania wyroków śmierci wydanych przez podziemny sąd. W tym właśnie okresie poznał Jadwigę Waszkiewiczównę. W 1942 roku wzięli ślub, dwa lata później urodził się ich syn - Władysław. Po wojnie Piasecki wyjechał na Zachód, a Jadwiga z synem zamieszkali w Giżycku.

Gdy w 1951 roku Miłosz zdecydował się zerwać z komunistycznymi władzami, to właśnie Piasecki był jednym z najgorętszych krytyków jego postępowania, wcale nie kryjąc, że na jego opinię o poecie znacząco wpłynęła historia żony. W londyńskich "Wiadomościach" opublikował artykuł "Były poputczik Miłosz".
Z Miłoszem Jadwiga skontaktowała się dopiero po tym, jak poeta otrzymał Nobla. On sam przyznawał w listach: "w ciągu wielu, wielu lat nie było dnia, żebym o Tobie nie myślał" i planował spotkanie w Jugosławii, do którego jednak nie doszło.
Jadwiga, być może zbyt przejęta tą perspektywą, przeszła zawał. Zmarła 11 września 1989 roku w gdańskim szpitalu.

Przedwojenne Wilno. On jest młodym zdolnym poetą, ona piękną, zakochaną w nim studentką prawa. Kiedy on zostawia ją w krytycznym momencie, z czasem pojawia się ten trzeci - wrażliwy bandyta, który zaopiekuje się porzuconą kobietą. W tle: wojenna zawierucha i lata emigracyjnej tułaczki.
Historia ta dotyczy dwóch wyjątkowych postaci z artystycznego parnasu: przyszłego noblisty, wówczas początkującego poety, oraz byłego przestępcy, szpiega i więźnia, a zarazem literackiego odkrycia lat trzydziestych.
Czesław Miłosz, po latach spędzonych na emigracji, doczeka się największych literackich splendorów i międzynarodowego uznania, pod koniec życia wróci do Polski. Sergiusz Piasecki, również emigrant, już nigdy nie zobaczy kraju i do śmierci będzie żył w zapomnieniu i biedzie.
Łącząca ich, choć nie bezpośrednio, znajomość z tajemniczą Jadwigą i tragiczne losy kobiety znajdują odzwierciedlenie w licznych utworach obydwu artystów. Po latach na ślad tych dramatycznych wydarzeń wpada przez przypadek młoda studentka polonistyki, a później badaczka literatury, dla której z czasem wyjaśnienie nieznanej historii przeradza się w coraz głębszą fascynację, wykraczającą daleko poza życie zawodowe...

Niebywałe życie, niebywała biografia. "Miłosz. Biografia" autorstwa Andrzeja Franaszka to nie tylko barwny portret jednego z największych twórców XX wieku, ale zarazem kawał historii tego stulecia, z jego okrutnymi paroksyzmami: wojnami, rewolucjami, totalitaryzmami, powstaniami, dyktaturami, zrywami niepodległościowymi. Wszystkich tych wydarzeń - a także kluczowego dla tej epoki losu wygnańca - żyjący blisko sto lat poeta doświadczył na własnej skórze; ale też wnikliwie opisał w dziełach zdumiewających skalą artystycznej różnorodności.
Andrzej Franaszek zbierał materiały do tej biografii przez przeszło dziesięć lat - w Polsce i na Litwie, we Francji i w Ameryce. Dotarł do wszystkich, którzy mogli o Miłoszu powiedzieć coś istotnego, spenetrował archiwa w Beinecke Library i Maisons-Laffitte, prześledził obfitą korespondencję poety.
Fantastycznie operuje zebranym materiałem, nie przytłaczając czytelnika nadmiarem wiadomości, a raczej budując portret bohatera swej opowieści lekkimi pociągnięciami pióra. Nie pomija bolesnych i trudnych tematów, drażliwych spraw osobistych, dramatycznych decyzji i wyborów. Pokazuje je z kulturą i empatią, pomagając nam poznać tajemnice fascynującego losu wielkiego człowieka.
Oprac. Grzegorz Wysocki, na podst. "Miłosz. Biografia", PAP, mat. prasowych i innych.