Kontrowersyjna biografia i fascynująca twórczość Doris Lessing

* Doris Lessing* do ostatnich dni pracowała nad kolejnymi artykułami i książkami. Jej skomplikowanym, pełnym kontrowersji i przewrotów, życiorysem spokojnie można by obdarować kilkanaście osób.
Jak wyglądała relacja małej Doris z despotyczną matką i ojcem, który niebezpiecznie "bawił się z nią w łaskotki"? Dlaczego mimo tych doświadczeń pisarka uważała, że już 14-latki powinno się wysyłać do łóżka ze starszym mężczyzną, by miały "wprawę w miłości"? Jak wyglądały kolejne małżeństwa przyszłej noblistki? Dlaczego zdecydowała się zaangażować w komunizm, choć twierdziła, że Stalin był tysiąc razy gorszy od Hitlera? Dlaczego uznaje się ją za pisarkę feministyczną, choć sama Lessing bywała wobec feministek bezwzględna?
Na te i na wiele innych pytań dotyczących barwnego i złożonego życiorysu Doris Lessing odpowiadamy na kolejnych stronach galerii.

Doris Lessing urodziła się 22 października 1919 roku w Bakhtaran w Persji (dzisiejszy Iran). Jej ojciec, Alfred Cook Tayler, był kapitanem armii brytyjskiej, który w czasie pierwszej wojny światowej stracił nogę, a następnie poślubił opiekującą się nim pielęgniarkę. Matka Doris, Emily Maude Tayler zrezygnowała z pracy zawodowej i w pełni poświęciła się rodzinie.
W 1925 roku rodzina przeniosła się do Południowej Rodezji (obecnie Zimbabwe). Lessing opisała swoje dzieciństwo na afrykańskiej farmie w autobiografii "Pod skórą" z 1994 r. Przyszła pisarka chodziła do szkoły w Salisbury, formalną edukację zakończyła w wieku 14 lat. Nigdy nie ukończyła nawet szkoły średniej. W kolejnych latach pracowała m.in. jako telefonistka, stenograf i dziennikarka.

Rygorystyczna i znerwicowana matka Doris narzuciła dzieciom ścisły harmonogram posiłków i wypróżnień. W ten sposób odtworzyła własne wychowanie, które zgotowała jej przed laty niekochająca macocha.
"Przez lata nieustannie ją oskarżałam - najpierw gorąco, potem zimno i twardo" - pisała po wielu latach Lessing o matce, która nie reagowała na jej wywołany głodem płacz, nie ukrywała, że woli syna od córki i potrafiła gościom mówić jak to "ta mała" doprowadza ją do "zupełnej rozpaczy". Dla małej dziewczynki te traumatyczne doświadczenia były, jak to po latach określi, "atakiem na samo jej istnienie".
Niekochana przez matkę, Doris zwróciła się w stronę ojca, ale ta miłość również nie należała do zbyt łatwych...

Ojcowska miłość miała, jak to określa J. M. Coetzee w eseju o autobiografii Lessing, "ciemniejszą stronę": "Spod szlafroka sterczał kikut amputowanej nogi: bezwstyd obdarzony własnym życiem". Była też zabawa w łaskotki, "kiedy tato chwyta córeczkę i wciska jej twarz w swoje kolana lub krocze, w zapach niemytego ciała. [...] Wielkie dłonie manewruję przy moich żebrach. Krzyczę - bezradnie, histerycznie, rozpaczliwie".
Przez lata Doris Lessing miewała jeszcze sny, w których majaczyły nad nią, szarpiącą się bezsilnie, okrutne męskie twarzy. "Zastanawiam się, ile kobiet, które poddają się fizycznym cierpieniom zadawanym im przez mężczyzn, nauczyło się tego w trakcie "gier", "łaskotek" - pisała po wielu latach.

W Rodezji rodzina tkwiła w długach, ale dla dzieci dorastanie na zapadłej wsi było cudownym doświadczeniem. Dwunastoletnia Doris umiała już m.in. "sadzać kurę na jajkach, dbać o kurczęta i króliki, odrobaczać koty i psy, wypłukiwać złoto, pobierać próbki z podziemnych żył, gotować, szyć, posługiwać się separatorem mleka i ubijać masło, spuszczać się w koszu do szybu kopalni, robić serek śmietankowy i piwo imbirowe, malować wzory na tkaninach za pomocą szablonów [...], prowadzić auto, polować na potrzebne w kuchni gołębie i perliczki, przechowywać jajka - i mnóstwo innych rzeczy".
Oprócz tego nastoletnia, niekochana przez rodziców, Doris kradła, kłamała, cięła ubrania matki, podkładała ogień oraz fantazjowała, że Taylerowie nie są jej prawdziwymi rodzicami.

Matka Doris umiała wyrażać czułość tylko w jeden sposób - przekonywała swoje dzieci, że są chore i opiekowała się nimi aż do wyzdrowienia. Nastolatka nie miała jednak szansy na upragnioną prywatność:
"Kiedy zaczęła miesiączkować, matka przekazała nowinę wszystkim mężczyznom w domu. Kiedy próbowała się odchudzać, matka podsuwała jej kopiaste talerze. Czternasty rok życia upłynął Doris na walce z matką, która - podobnie jak niegdyś starała się kontrolować jej wypróżnienia - teraz najwyraźniej zamierzała rościć sobie prawo do jej ciała" - referuje J. M. Coetzee.
Uciekając przed matką, Doris zatrudniła się jako opiekunka do dzieci. Pracodawca zainteresował ją lekturami politycznymi i socjologicznymi, a jego szwagier co noc przekradał się do dziewczynki i nieporadnie ją pieścił...

Doris Lessing nie przedstawia siebie jako biernej ofiary. W książce pisze, że dziewczynka, którą była walczyła z dziewictwem łagodnego zalotnika "w rozgorączkowaniu erotycznej tęsknoty". Dalej pisze o tym, że jej zdaniem pewne dziewczęta "powinno się w wieku czternastu lat wysyłać do łóżka" ze starszym mężczyzną, by zyskały "wprawę w miłości".
W swojej autobiografii Lessing wielokrotnie atakuje poprawność polityczną, która jej zdaniem niewiele się różni od tzw. "linii partii" z czasów komunistycznych. Atakuje m.in. feministki, a tak powszechne dzisiaj zaniepokojenie seksualnym molestowaniem dzieci określa - pomimo "zabaw w łaskotki" w dzieciństwie - "histerycznym ruchem masowym".
W swej absolutnie szczerej autobiografii Lessing wyznawała także, że już w wieku dojrzewania interesowała się "oszałamiającymi możliwościami" waginy, które zdecydowanie przedkładała nad "poślednią przyjemność" związaną z łechtaczką: "Gdyby mi powiedziano, że za kilkadziesiąt lat orgazm waginalny i orgazm łechtaczkowy będą ideologicznymi wrogami [...], uznałabym to za żart".

W 1939 roku 19-letnia Lessing poślubiła znacznie starszego Franka Charlesa Wisdoma, z którym miała syna Johna i córkę Jean. Para rozwiodła się w 1943 roku. Lessing nie była jeszcze gotowa do macierzyństwa, coraz więcej piła, nawiązywała kolejne romanse, źle traktowała swego męża.
Dwa lata później Doris wyszła za Gottfrieda Lessinga, pochodzącego z Niemiec żydowskiego emigranta. Razem zaangażowali się w działalność Southern Rhodesian Labour Party (Partia Pracy Południowej Rodezji). Lessing nawróciła się na komunizm, choć, jak twierdzi, "nigdy nie zaangażowałam się całą sobą".
Gottfried był "zimnym, milczącym mężczyzną" budzącym powszechny lęk. W swoich książkach pisarka stara się wytłumaczyć tego nieprzyjemnego człowieka, z którym uprawiała - jak wspomina - "smutny seks". Mąż zachęcał ją do pisania, choć nie aprobował jej tekstów.

Po drugim rozwodzie w 1949 roku Lessing wyjechała z synem z drugiego małżeństwa, Peterem, do Londynu, gdzie mieszkała do śmierci. Do Anglii zabrała ze sobą nie tylko syna, ale także ukończony rękopis pierwszej powieści, "Trawa śpiewa". Lessing znalazła wydawcę i w 1950 roku rozpoczęła się jej kariera pisarska.
W latach 1952 - 1956 Lessing była członkiem brytyjskiej partii komunistycznej i angażowała się w działania przeciwko zbrojeniom nuklearnym. Jej krytycyzm wobec polityki wewnętrznej RPA spowodował, że w latach 1956 -1995 pisarka miała zakaz wjazdu do tego kraju.
Po krótkiej wizycie w Zimbabwe w 1956 roku, także w tym kraju Lessing stała się "personą non grata". Kraj dzieciństwa pisarka ponownie odwiedziła dopiero w 1982 roku, co opisała w książce "African Laughter: Four Visits to Zimbabwe" (1992).

"Lessing wiązana była z feminizmem jako autorka "Złotego notesu" uważanego za jedną z biblii współczesnego feminizmu" - mówiła już po śmierci pisarki Kazimiera Szczuka - "Fascynującą książką jest też "Piąte dziecko". Jej twórczość to wielki, epicki zapis XX wieku, ale dokonany z kobiecego punktu widzenia, od strony kobiet, ich miejsca w społeczeństwie, ich wyborów, decyzji, zdobywania wolności i pewnego rodzaju goryczy, która tej wolności towarzyszy. To była silna, wielka postać".
Coetzee pisał w "Dziwniejszych brzegach", że Lessing pozostawała zawsze w niełatwych stosunkach z ruchem feministycznym: "Wobec swoich najbardziej gorliwych feministycznych uczennic zachowuje ostrożny dystans; krytyków literackich traktuje lekceważąco jak pchły na grzbiecie pisarza. Sama z kolei bywa atakowana przez feministki (m.in. przez Adrienne Rich) za to, że nie stworzyła niezależnej polityki feministycznej".

O ile w pierwszym tomie monumentalnych (1100 stron!) autobiograficznych wspomnień Lessing pisała przede wszystkim o swoim dzieciństwie i braku miłości ze strony matki, o tyle w tomie drugim zmaga się z pytanie, czemu ona sama oraz wielu inteligentnych i wrażliwych ludzi dało się omamić partii komunistycznej Związku Radzieckiego?
Lessing dochodzi ostatecznie do wniosku, że powód jej wstąpienia do partii był irracjonalny. Uczestniczyła po prostu w "swoistej psychozie społecznej lub zbiorowej autohipnozie", a na poziomie osobistym kierowało nią "coś ukrytego głęboko [...] nękającego jak koszmar senny".
Coetzee, komentując te niejasne słowa, twierdzi, że Lessing do dzisiaj nie rozumie, dlaczego zrobiła wtedy to, co zrobiła.

Doris Lessing pisała wprost o tym, że Stalin był tysiąc razy gorszy od Hitlera, co wśród lewicowych intelektualistów nie jest taką znów częstą i oczywistą konstatacją. Jak pisze w eseju z tomu "Dziwniejsze brzegi" cytowany już Coetzee:
"Skoro postawa takich intelektualistów jak Martin Heidegger i Paul de Man spowodowała, że wnikliwie zbadano ich działalność i potępiono ich za popieranie nazizmu, jak należy traktować intelektualistów, którzy popierali Stalina i system stalinowski, którzy wierzyli w sowieckie kłamstwa wbrew świadectwu własnych oczu? Ta ważna kwestia dręczy sumienie moralne Lessing, łącząc się z drugą, równie niepokojącą: czemu nikogo to nie obchodzi?".
Zdaniem południowoafrykańskiego noblisty, Lessing nie udziela na powyższe pytania zadowalających odpowiedzi, a dokonana przez nią analiza partyjnej przeszłości przypomina jej analizę przeszłości rodzinnej: "Lessing dostrzega, że jako córka i jako członkini partii komunistycznej postępowała źle, a nawet nagannie. [...] Mimo najlepszych chęci nie potrafi jednak zgłębić powodów swojego zachowania. Dochodzi jedynie do wniosku, że działała pod wpływem wewnętrznego przymusu - przymusu, który kierował nie tylko nią, ale setkami tysięcy innych osób".

"Lessing była kronikarką XX wieku, akuszerką, obserwatorką i uczestniczką wielkiej przemiany obyczajowej, która się w tym czasie wydarzyła. Opisywała rewolucję lewicową, ale też rewolucję duchową, moralną XX wieku. To zaczęło się już od jej pierwszej powieści - "Trawa śpiewa" - niesamowicie intensywnej, intymnej książce na temat relacji rasowych, ale też seksualnych, przez "Złoty notes", po uważaną przez wiele osób za jej najwybitniejszą książkę - jej autobiografii" - mówi Kazimiera Szczuka. I dalej:
"To właśnie w historii własnego życia spisanej przez Lessing znajdujemy większość jej motywów literackich, ale w formie nieprzetworzonej, tam też możemy prześledzić całą jej drogę - od malutkiej białej dziewczynki na rodezyjskiej farmie, przez kobietę, która znalazła się w Londynie w epoce wielkich przemian obyczajowych, po dojrzałą, zdystansowana pisarkę. Lessing dokonała niesamowitej pracy opisywania, jak zmieniał się świat w XX wieku. Podjęła dorobek XIX-wiecznej epiki nasycając ją nowatorskimi, współczesnymi tematami".

Na poły autobiograficzna seria powieści "Children of Violence" (ukazywały się w latach 1952-1969), nazywanej od imienia głównej bohaterki serią o Marcie Quest, także rozgrywa się głównie w Afryce. Ta opowieść o dojrzewaniu kobiety uważana jest za jedną z pierwszych powieści o emancypacji kobiet.
W tej powieść Lessing stworzyła kobiecy odpowiednik XIX-wiecznego bildungsroman. Powieścią "Złoty notes" (1962) Lessing zyskała uznanie w kręgach feministycznych. Powieść została uznana za pionierską pracę przedstawiającą stosunki pomiędzy kobietami a mężczyznami w wieku XX. Ta powieść zawiera wycinki z prasy, opisy filmów, snów i dzienników. Anna Wulf - główna bohaterka pisze o Afryce, polityce, komunistach, swoich związkach z mężczyznami.

W latach 70. pisarka zwróciła się w stronę fantastyki: W serii "Canopus in Argos: Archives" przedstawia świat po wojnie atomowej, odradzającą się społeczność ludzką. Z kolei "Dobra terrorystka" z 1985 roku to satyryczny obraz współczesnego społeczeństwa, opętanego żądzą kontroli każdego fragmentu rzeczywistości.
Inne ważne powieści Lessing to "Piąte dziecko" oraz "Podróż Bena" - psychologiczne thrillery, połączone postacią głównej bohaterki. Rodzi ona dramatycznie nieprzystosowane, agresywne i silne dziecko, które wprowadza chaos i rozbija życie rodzinne. To powieść o macierzyństwie, jako pułapce, która potrafi zrujnować życie, o tym, że rodzenie dzieci to nie zabawa, tylko poważna odpowiedzialność. "Pamiętnik przetrwania" z 1974 roku to z kolei surrealistyczna wizja upadku dzisiejszej cywilizacji.

W opinii publicznej pisarka stała się symbolem sprzeciwu wobec rasizmu i apartheidu w RPA. Określana często jako lewicowa pisarka i feministka, nie zgadzała się z tym "zaszufladkowaniem", twierdząc, że jej dzieło - ponad 40 książek - jest psychologiczną analizą człowieka i jego otoczenia. W 1999 r. odrzuciła przyznany jej przez królową Elżbietę II tytuł Damy Imperium Brytyjskiego. Stwierdziła, że "nie ma przecież żadnego imperium".
Doris Lessing była jedenastą kobietą, która otrzymała literackiego Nobla i najstarszą jak dotąd laureatką tej nagrody. W chwili jej otrzymania miała 88-lat. "Noblistka jest autorką, której epicka proza jest wyrazem kobiecych doświadczeń. Przedstawia je z pewnym dystansem, sceptycyzmem, ale też z ogniem i wizjonerską siłą" - napisano w uzasadnieniu werdyktu. Sekretarz Szwedzkiej Akademii powiedział, że twórczość Lessing wywarła wielki wpływ na całe pokolenie pisarzy.
Pisarka zmarła w niedzielę rano brytyjska pisarka w wieku 94 lat. Jak podaje agencja AP - pracowała niemal do ostatnich dni, pisząc artykuły, opowiadania i poezje.
Oprac. Grzegorz Wysocki, na podst. m.in. PAP, Wikipedia, dwóch tomów autobiografii Doris Lessing ("Pod skórą" i "Spacer w cieniu"; Wyd. Świat Książki) oraz eseju J. M. Coetzeego z tomu "Dziwniejsze brzegi" (Wyd. Znak).