Maria Janion: Nie-Boska komedia - arcydzieło skażone antysemityzmem

* Nie-Boska komedia to arcydzieło skażone antysemityzmem - mówiła Maria Janion podczas czwartkowego panelu „Bohater, spisek, śmierć” w ramach konferencji „Żydowski Marzec”.*

Zdaniem organizatorów trzydniowej konferencji, Marzec 1968 jest symboliczną datą, skrywającą dramat wielu ludzi, którzy musieli opuścić swoją ojczyznę. W czwartek, drugiego dnia konferencji jej uczestnicy rozważali zjawiska w kulturze, które wpłynęły na antysemickie nastroje społeczne oraz opinię publiczną - poczynając od XIX wieku, poprzez lata II wojny światowej, aż po lata 60. XX.

Spotkanie w warszawskim Teatrze Narodowym rozpoczęła Maria Janion wystąpieniem pt. „Mit bohaterski Berka Joselewicza i fantazmaty nienawiści w polskiej kulturze”. Prof. Janion podjęła próbę prześledzenia kształtowania się wątków antysemickich w polskiej literaturze.

Zdaniem Marii Janion , pierwszym programowym antysemitą był w polskiej kulturze Stanisław Staszic, jeden z czołowych uczonych i reformatorów epoki polskiego Oświecenia, ksiądz katolicki, człowiek światły i zasłużony dla ojczyzny. Jednak, zdaniem Janion , to on właśnie stworzył podwaliny obecnego w polskiej kulturze mitu złego Żyda. W tekście Przestrogi dla Polski Staszic wyraża nieufność co do możliwości wspólnej egzystencji Polaków i Żydów.
- U Staszica pojawiają się po raz pierwszy takie składowe mitu antysemickiego jak posądzenie o spisek przeciwko chrześcijanom i wiara w mord rytualny - mówiła Janion .

Zdaniem badaczki romantyzmu spadkobiercą drogi myślowej Staszica był Zygmunt Krasiński . Nie-Boską komedię Maria Janion określiła jako arcydzieło skażone antysemityzmem. W postaciach Żydów i przechrztów Krasiński zawarł wizję Żydów, którzy są źli, szkodliwi, obcy i wrodzy. W Nie-Boskiej Komedii po raz pierwszy w polskiej literaturze pojawia się przekonanie, że rewolucja może się stać w rękach Żydów narzędziem do zdobycia panowania nad światem.

Jeżeli chodzi o obraz Żydów z Krasińskim polemizował Adam Mickiewicz , przekonany o wyjątkowej roli jaką opatrzność przeznaczyła Żydom. Mickiewicz uważał, że los nieprzypadkowo doprowadził do współżycia w jednym kraju dwu narodów wybranych - Polaków i Żydów. Mickiewicz zachwycał się Nie-Boską komedią , jednocześnie uważając go za zbrodnię antynarodową, właśnie ze względu na zawarty tam obraz Żydów.

Zdaniem Marii Janion , mit narodowy Polaka-patrioty, który potrafi zginąć w walce za wspólną sprawę kształtował się w opozycji wobec mitu Żyda-egoisty, tchórzliwego, zajmującego się tylko własnymi interesami. Konsekwencją takiego kształtowania się narodowych mitów była, zdaniem Janion , pogardliwa postawa Polaków wobec Żydów, którzy podczas okupacji szli na śmierć jak barany na rzeź.

W literaturze polskiej tych czasów zderzane są dwie śmierci - bohaterska, w walce i niegodna - w obozach i gettach. Pogarda Polaków wobec śmierci bezbronnych Żydów była, zdaniem Janion , jedną z kulminacji antysemityzmu w polskiej literaturze.

Podczas czwartkowego spotkania referaty wygłosiły też Anka Grupińska („Bohaterstwa w getcie”), Joanna Tokarska-Bakir („Mobilis in mobili czyli jak są zrobione legendy o krwi”) oraz Joanna Żyndul („W co wolno wierzyć katolikowi - dyskusja na temat mordów rytualnych 1913 roku”). W piątek, trzeciego dnia konferencji, dyskusja będzie się odbywała pod tytułem „Polacy i Żydzi. Miłość i nienawiść”. Głos zabiorą m.in. Grzegorz Jarzyna, Marta Piwińska , Kazimiera Szczuka , Joanna Wiszniewicz .