Placebo, czyli dlaczego działa coś, co działać nie powinno?

Wszyscy bierzemy tabletki, łykamy witaminy, stosujemy różne kuracje, chodzimy na terapie i poddajemy się szczepieniom.
A co, jeśli lekarz - bez twojej wiedzy! - zapisał Ci tabletki, które tak naprawdę nie powinny działać, gdyż w 100 proc. składają się z cukru pudru, a mimo to stan twojego zdrowia się poprawił? Co jeśli stosowany przez ciebie krem lub maść w ogóle nie zawiera aktywnych składników? Czy zostałeś oszukany? A jeśli to oszustwo, to dlaczego czujesz się lepiej?
Odpowiedzi na te i na wiele innych pytań znajdziesz na kolejnych stronach galerii, gdzie piszemy więcej o "Placebo" Barbary Dolińskiej, pierwszym polskim opracowaniu na ten temat. Dolińska wyjaśnia, co to jest placebo i "efekt placebo", dlaczego "działa coś, co nie działa", czy prozac i inne "tabletki szczęścia" są mniej skuteczne od placebo oraz czy to wszystko nie jest bardziej fikcją literacką niż poważną medycyną.

Wśród łódzkich lekarzy jakiś czas temu popularna była anegdota o pacjencie, który domagał się powtórnego prześwietlenia promieniami rentgenowskimi. Czy chodziło o to, że pacjentowi pomyłkowo prześwietlono inną część ciała? Czy pomylono zdjęcia jego i jego pacjenta? Nie, nic z tych rzeczy.
"Motywacja była zupełnie inna. Pacjent był głęboko przeświadczony, że poprzednie prześwietlenie wyraźnie poprawiło stan jego zdrowia. Poprawę wiązał nie z terapią zaordynowaną przez lekarza, ale z samym aktem prześwietlania promieniami X, któremu towarzyszył cały ceremoniał wkładania ołowianego fartucha, wchodzenia do specjalnej kabiny, wstrzymywania oddechu". Czy to w ogóle możliwe? Czy z medycznego punktu widzenia ma to jakikolwiek sens?

Cóż, z perspektywy wiedzy medycznej nie ma to żadnego sensu i promienie X nie mogły pacjentowi pomóc. Wręcz przeciwnie - jeśli mogły jakoś wpłynąć na jego zdrowie, to negatywnie. Dlaczego więc pacjentowi zaczęło się polepszać?
"Trudno jednak wykluczyć, że sam akt poddania się procedurze zrobienia RTG sprawił, iż pacjent wierzący w terapeutyczną moc prześwietlenia uwierzył, że ma szanse na wyzdrowienie. Mimo że wcześniej ignorował zalecenia lekarskie, teraz zaczął je skrupulatnie wypełniać. Posłusznie łykał tabletki, regularnie uczęszczał na zabiegi. To realne zabiegi medyczne, a nie promienie X poprawiły stan jego zdrowia. Tyle że gdyby nie jego wiara w leczniczą moc same go prześwietlenia, tabletki i zabiegi działać by nie mogły z tej prostej przyczyny, że pacjentowi brakowałoby motywacji, by poddać się leczeniu".
Za pomocą tego anegdotycznego przykładu Barbara Dolińska wyjaśnia już we wstępie swojej książki istotę placebo - "coś, co samo w sobie nie ma żadnego znaczenia terapeutycznego, uruchamia działania, które służą zdrowiu".

Dolińska pisze w "Placebo", że medycyna i psychologia zna przypadki dużo bardziej fascynujące niż ten wyżej opisany: "Sama głęboka wiara człowieka w uzdrawiający charakter jakiejś substancji czy zabiegu sprawia, że stan jego zdrowia rzeczywiście się poprawia".
Jednocześnie autorka książki wyraźnie zaznacza, że są to przypadki wyjątkowe, a wiara w moc tego, co obiektywnie mocy nie ma, często bywa destrukcyjna: "Całe rzesze ludzi, zamiast udać się do lekarza czy certyfikowanego terapeuty, sięgają po rzekomo cudowne specyfiki czy terapie. Czasem stan ich zdrowia pogarsza się do tego stopnia, że na konwencjonalną terapię jest już za późno".

"Placebo" to w pierwotnym znaczeniu "spodobam się". Jeśli chodzi o dzisiejsze rozumienie tego terminu, to po raz pierwszy w formie spisanej pojawiło się ono dopiero w 1785 roku w "Mother's New Dictionary", gdzie placebo ujmowano jako "metodę leczenia lub medykament, które miały raczej przekonać pacjenta, że jest leczony, niż rzeczywiście go leczyć".
Placebo definiuje się dzisiaj jako substancję lub działanie (zabieg chirurgiczny, terapia itd.), którego skuteczność nie zależy od jej specyficznych, określonych właściwości, lecz od zmiennych towarzyszących jej stosowaniu. Chory nie ma świadomości, że nie jest to prawdziwe leczenie, a wszystkie właściwości placebo (np. wygląd, zapach, smak, konsystencja) oprócz leczniczych właściwości są takie same jak rzeczywistej terapii.

Henry K. Beecher studiował chemię na uniwersytecie w Kansas, ale profesjonalnie zajął się anestezjologią. Wiele wskazuje na to, że po II wojnie światowej współpracował on z CIA i przeprowadzał w Niemczech tajne badania różnych leków w tajnym więzieniu CIA w tak zwanej Willi Schustera. Oceniał tam również materiały medyczne z nazistowskich eksperymentów dokonywanych w obozach.
W 1955 roku to właśnie Beecher opublikował swój słynny artykuł "The powerful placebo", w którym przedstawił sensacyjne dane wskazujące na siłę efektu placebo. Z jednej strony Beecher wykazał wielką siłę efektu placebo w walce z bólem, z drugiej - sformułował jasny postulat, by w klinicznych badaniach leków porównywać rzeczywiste działanie medykamentów z działaniem placebo.

"Sama wiedza o tym, że wiara w cudowną moc określonych oddziaływań medycznych czy paramedycznych może mieć działanie uzdrawiające, jest zdecydowanie starsza niż współczesna nauka. W starożytnym Egipcie wierzono w leczniczą moc wielu amuletów. W średniowiecznej Italii w celach terapeutycznych tańczono tarantelę.
Do dziś w wielu miejscach całego świata powszechna jest wiara w cudowną moc wody z różnych źródeł, choć skład chemiczny tej wody nie różni się niczym od wody ze źródeł sąsiednich, którym cudownych właściwości się nie przypisuje. Ludzie religijni, modląc się o zdrowie, wierzą, że Bóg wysłuchuje ich modlitw. Gdy udaje im się wyzdrowieć, przypisują ten fakt Bogu i temu, że z pełną ufnością zwrócili się do niego o pomoc".
Co na to współczesna medycyna? Dlaczego placebo (czasami) działa?

"Jak się wydaje, z efektywnością placebo szczególny związek ma optymistyczne nastawienie do własnej przyszłości i szans wyzdrowienia. Optymizm bowiem w świetle badań okazuje się silnie związany ze skuteczną i szybką rekonwalescencją, a przy tym zmniejsza ryzyko zachorowania" - odpowiada w książce Barbara Dolińska.
Różne badania naukowe wykazały m.in., że optymizm u kobiet wiązał się z niskim prawdopodobieństwem depresji poporodowej, że optymizm pomaga pacjentom w powrocie do zdrowia po poważnych operacjach chirurgicznych, że optymizm pomaga w efektywnym radzeniu sobie ze stresem itd. itp. Krótko mówiąc, istnieje mnóstwo danych, statystyk i badań dowodzących związku optymizmu i zdrowia.

"Wiara czyni cuda" - ta jedna z najpopularniejszych obiegowych prawd jest zarazem zdroworozsądkowym wyjaśnieniem efektu placebo.
"Siła efektu placebo, choć różna w zależności od typu dolegliwości oraz od innych okoliczności, jest na tyle duża, że nie można jej lekceważyć. Dziś nie ma już wątpliwości, że wiara człowieka w to, że wyzdrowieje, jest jednym z istotnych czynników determinujących prawdopodobieństwo, iż rzeczywiście tak się stanie" - pisze w zakończeniu książki Dolińska.

Placebo najczęściej przybiera formę tabletki: "Pozbawiony specyficznych właściwości preparat imitujący lek najczęściej sporządza się z sacharozy, laktozy lub skrobi. Jeśli placebo podaje się w formie zastrzyku podskórnego, domięśniowego czy dożylnego, to najczęściej jest roztworem soli fizjologicznej lub wodą destylowaną".
Co ciekawe, placebo można podawać także w postaci kremu, maści lub szamponu pozbawionego aktywnego składnika.

Inną, wielce specyficzną formą placebo są "nagrania z komunikatami podprogowymi, które jakoby mają zachęcać słuchacza do rzucenia palenia, pomóc mu w zrzuceniu zbędnych kilogramów, czy też obniżyć poziom odczuwanego stresu.
W pewnych wypadkach są one skuteczne, tyle że taśmy czy płyty, które z całą pewnością nie zawierają takich podprogowych przekazów, są równie efektywne, jeśli tylko słuchacz sądzi, że wspomniane komunikaty są w nich zawarte" - czytamy w książce.

Fakt konieczności używania placebo w badaniach skuteczności terapii różnego rodzaju leków nie budzi już dzisiaj praktycznie żadnych wątpliwości. "Przekonanie o wartości badań skuteczności leków z wykorzystaniem grup osób badanych, którym podaje się placebo, wzrosło szczególnie po publikacji Irwinga Kirscha i Guya Sapirsteina (1998)" - pisze Dolińska.
Naukowcy przedstawili dane sugerujące, że "rzekomo rewelacyjny (i rewolucyjny) lek antydepresyjny prozac w istocie działa tylko dlatego, że pacjenci wierzą w jego działanie. Inaczej mówiąc, jego skuteczność jest taka sama, jak efektywność placebo".

"Jeśli placebo w ramach medycyny alternatywnej działa równie dobrze, jak uznana terapia medyczna, to problem nie jest poważny. Gorzej jednak, jeśli placebo działa wyraźnie słabiej, a medycyna konwencjonalna oferuje leczenie, które szybko i skutecznie mogłoby przynieść poprawę" - czytamy w zakończeniu książki Dolińskiej.
Autorka uważa, że "zadaniem nauki jest sprawdzanie, czy medycyna alternatywna [...] to nie li tylko placebo. Ustalenie tego w większości wypadków jest stosunkowo proste. Badania z użyciem placebo w warunkach kontrolnych powinny prowadzić do eliminowania takich działań (za które płacą przecież pacjenci) i demaskowania ich oszustw".

Zjawisko placebo od lat fascynuje i zadziwia, stawiając badaczy przed koniecznością odpowiedzi na kłopotliwe pytanie: dlaczego działa coś, co działać nie powinno? Jak wytłumaczyć efektywność placebo w warunkach, w których konwencjonalna medycyna jest bezradna? Czy to prawda, że placebo bywa tylko niewiele mniej skuteczne niż osławiony prozac? I czy istnieją osobowościowe wyznaczniki podatności na to zjawisko?
Ta książka adresowana jest do lekarzy, farmaceutów, psychologów i psychoterapeutów - ale nie tylko. Przedstawia bowiem wyczerpująco zastosowania placebo zarówno w medycynie i w badaniach psychologicznych, jak i w sporcie, w którym - jak się okazuje - zjawisko to może odgrywać ważną rolę. Autorka nie unika przy tym tematów trudnych i niejednoznacznych, takich jak etyczne aspekty stosowania placebo.
_****Oprac. Grzegorz Wysocki, WP.pl._**Oprac. Grzegorz Wysocki, WP.pl.**