Dzieje kultury francuskiej

Nowe idee polityczne oraz napływ do Francji szlachetnych metali pociągnęły za sobą nie tylko zmiany ekonomiczne, ale doprowadziły do przekształcenia postaw społecznych i powstania nowej hierarchii wartości. Pieniądz zmodyfikował w ciągu siedemnastego stulecia sposób zachowania i styl życia większości Francuzów. Skąpiec oraz Don Juan Moliera pokazują bardzo wyraźnie znaczenie pieniądza w relacjach międzyludzkich. Własność ziemska, o którą należało nieustannie się troszczyć, nie mając nigdy pewności co do jakości i ilości zbiorów, straciła poważnie na wartości. Bardziej atrakcyjny okazał się rodzący się w manufakturach przemysł, a przede wszystkim możliwość nabywania królewskich urzędów. Chłopstwo i szlachta ziemska staną się pierwszymi ofiarami nowej sytuacji. Minister Henryka IV, Sully zachęcał już na początku wieku do unowocześniania metod uprawy ziemi, by stawić czoła wyzwaniom nowego społeczeństwa. W swoim Théâtre d’agriculture, protestant Olivier de Serres proponował zastąpienie tradycyjnej trójpolówki
przez płodozmian, zachęcał do hodowli jedwabników potrzebnych do produkcji jedwabiu i nakłaniał do uprawy kukurydzy. Coraz większej rangi nabierał także handel i wymiana ekonomiczna na szeroką skalę: Antoine de Montchréstien opublikował w 1615 r. traktat L’Ēconomie politique (Ekonomia polityczna), a Barthélemy de Laffemas stworzył Radę Handlu. Przekonane o swojej wartości, burżuazja i noblesse de robe skonsolidowały się przeciw starej, rodowej szlachcie. Natomiast bogate mieszczaństwo oraz arystokracja uznawały podobne wartości i podzielały poglądy oraz prowadziły podobny styl życia. Pojawiły się nowe elity społeczne – urzędnicy królewscy, bankierzy, handlowcy, adwokaci i to właśnie oni reprezentowali cały trzeci stan podczas ostatnich przed Rewolucją Stanów Generalnych, zwołanych w 1614 r. Mieszczanie, których ideałem było ciągle jeszcze cnotliwe i stabilne życie, objąwszy posady urzędników państwowych, osiedlali się w Marais, dzielnicy, która w tamtym czasie była centrum kulturalnym i ekonomicznym Paryża.
Grupa ta nie wytworzyła odrębnego stylu życia, starała się raczej naśladować zachowania i postawy arystokracji. Molier pokazał w karykaturalny sposób tę naśladowczą manię w Mieszczaninie szlachcicem (Le bourgeois gentilhomme, 1670), nie pozostawiając jednoczenie suchej nitki na samym obiekcie naśladownictwa. Ze środowiska mieszczańskiego pochodzić jednak będą wszyscy najwięksi twórcy tej epoki: P. Corneille, J. Racine, B. Pascal.

Pamięć o wojnach religijnych i częste zamieszki wpływały na styl życia w 1 poł. XVII w. Bogaci zamieszkiwali rezydencje z dala od niebezpiecznych miast. Zachęcał do tego sam król Henryk IV. Książęta i szlachta urzędnicza wznosili zamki, z których niektóre zostaną później zniszczone przez Richelieu. Bâville było rezydencją rodziny Lamoignon, Maisons – posiadłością René de Longueila, Fouquet zbudował Vaux-le-Vicomte. Zamki te zaludniały się latem, a na zimą ich właściciele sprowadzali się do Paryża. Szczególną popularnością cieszyły się okolice Luwru oraz tereny wokół Placu Królewskiego (dzisiejszy Place des Vosges), położonego w dzielnicy Marais, a także okolice pałacu Luksemburskiego zbudowanego dla Marii Medycejskiej, oraz tereny położone wokół Saint-Germain-des-Prés.

Luwr był w pierwszej połowie wieku centrum władzy i ośrodkiem życia artystycznego. W latach 1643-52 Anna Austriaczka z powodu frondy zamieszkała w Pałacu Kardynała, który stanie się Pałacem Królewskim, Palais Royal. Luwr był nieustannie wzbogacany i upiększany. Król przebywał także w swoich rezydencjach w Fontainebleau, w Vincennes czy w zamkach nad Loarą. Monarcha organizował tam różnorodnego rodzaju rozrywki i widowiska, które miały podkreślić jego potęgę i wielkość. Zabawa była także obrazem wspólnoty między księciem, możnymi i mieszkańcami miast. Małżeństwa, narodziny potomków stawały się okazją do festynów, w których wykorzystane zostają wszystkie rodzaje sztuki. Szczególną rolę pełnił w nich jednak balet. Ten rodzaj sztuki wymagał współpracy dworzan, którzy proponowali temat, poetów piszących tekst oraz muzyków i „maszynistów” odpowiedzialnych za inscenizację. Pierwszy balet francuski – Ballet comique de la Reine (Komiczny balet Królowej; 1581) – został wystawiony z okazji ślubu księcia de Joyeuse i
poświęcony był urokom rzucanym przez boginię Kirke. Wśród innych baletów uświetniających dworskie festyny można wymienić Ballet de Tancréde (Balet Tankreda; 1619), Plaisirs de l’Ile enchantée (Rozkosze zaczarowanej wyspy; 1664), Ballet de Psyché (Balet Psyche; 1656). Te dworskie przyjemności nie były udziałem większości społeczeństwa, która żyła dość skromnie.

Miasta i wsie

Francja za czasów Ludwika XIV liczyła ok. 16 mln mieszkańców i była jednym z najbardziej zaludnionych krajów europejskich. We francuskiej rodzinie rodziło się średnio pięcioro dzieci. Przyrost demograficzny był jednak bardzo powolny ze względu na dużą śmiertelność niemowląt, której przyczyną, obok głodu i epidemii, była często bardzo zła opieka. W XVII w. większość społeczeństwa mieszkała jeszcze na wsi, której znaczenie ekonomiczne było niezaprzeczalne. Podziały społeczne przebiegały zasadniczo według zasad redniowiecznych. Szlachta i kler były stanami uprzywilejowanymi, natomiast stan trzeci, do którego należała cała reszta społeczeństwa musiał dźwigać fiskalne ciężary. Wewnątrz każdego stanu istniały jednak duże różnice, których zasadniczym kryterium było bogactwo. Niemniej w wieku XVII ciągle możliwe było przejście do innego stanu. Bogaci mieszczanie kupowali urzędy i ziemie, by uzyskać szlachectwo.

Mieszkająca na wsi szlachta, nie miała szansy na otrzymanie królewskich pensji i musiała korzystać wyłącznie ze swoich praw feudalnych, które egzekwowała od chłopów. Jej podstawowym źródłem utrzymania było rolnictwo, a w czasach kryzysu sprzedaż części majątku. Obok chłopów pracujących w majątkach szlacheckich istniała grupa bogatych gospodarzy posiadających własne ziemie. Życie mieszkańców wsi było jednak niezwykle trudne: susze albo przymrozki mogły w każdej chwili zaburzyć kruchą ekonomię wiejską.

Życie w miastach ciągle jeszcze toczyło się między murami. Bramy miejskie pozostawały otwarte tylko w dzień, nocą za ulice były ciemne i niebezpieczne. Większość rodzin mieszkała w jednoizbowych lub dwuizbowych mieszkaniach. Warunki higieniczne były bardzo złe, w miastach brakowało kanalizacji. Niemniej wygląd wielkich miast zaczął powoli ulegać zmianie – pod wpływem klasycystycznych nastrojów projektowano i tworzono duże place, szerokie promenady, ogrody i wznoszono monumentalne budowle.